Eimreiðin - 01.05.1970, Blaðsíða 2

66
EIMREIÐIN
arháskóla. Nu var hann að kynna sér íslenzka tungu, eins og hún
var töluð víðs veagr um landið, og nú gerðist hann forkólfur að
stofnun Hins íslenzka bókmenntafélags. íslandsferð var í þann
tíma ekkert barnagaman og ferðalög um þvert og endilangt ísland
á hestbaki voru heldur ekki erfiðislaus óvönum og meira að segja
heilsuveilum útlendingi. Og margur maðurinn, sem á annað borð
hefur út í þetta hugsað, mun hafa spurt: Hvernig getur hafa á
því staðið, að þessi rúmlega hálfþrítugi Dani lagði þetta á sig?
Já, og hvernig stóð á að hann tók upp á því að læra íslenzku án
tilsagnar þegar í latínuskóla? Var það eingöngu sakir þess, hve
hneigður hann var til málanáms og málfræðirannsókna?
Svarið við þessu er að finna í grein, sem mesti og fjölhæfasti
manndóms- og gáfumaður, sem íslendingar hafa átt, Jón Sigurðs-
son, ævinlegur forseti íslands, ritaði um Rasmus Rask. Þar er þess
getið, að Rask hafi á skólaárunum sagt svo í bréfi til vinar síns:
„Það skal vera mín huggun og gleði að læra þetta mál, og að
sjá af ritum þess, hversu rnenn hafa fyrrum þolað andstreymi og
með hreysti klofið það. Ég læri ekki íslenzku til þess að nema af
henni stjórnfræði eða hermennsku eða þess konar, en ég læri
hana til jrsss að geta hugsað eins og maður, til þess að útrýma Jaeim
kotungs- og kúgunaranda, sem mér hefur verið innrættur frá
blautu barnsbeini, til þess að stæla hug og sál, svo ég geti gengið
í hættur óskelfdur, og að sál mín kjósi heldur að segja skilið við
líkamann, en að breyta út af því eða afneita, sem hún hefur fengið
fulla og fasta sannfæringu um að sé satt og rétt.“
Það virðist auðskilið, aðj þótt Rask hafi þegar sem unglingur
dáð sjálfa hina íslenzku tungu, hin margvíslegii blæbrigði hennar
og lögmál þau, er hún laut, og haft yndi af að rekja til hennar
rætur síns eigin móðurmáls, hefur það verið andi íslenzkra bók-
mennta, sem varð honuni uppspretta þess, sem hann fann sig
vanta, þeirrar stælingar huga og sálar og þess höfðingháttar í skap-
gerð, er fengi útrýmt þeim „kotungs- og kúgunaranda," sem var
í þann tíð ríkjandi meðal danskra húsmanna, átthagafjötraðra og
ofurseldra geðþótta hortuga aðalsmanna og gósseigenda, sem allt
frarn á þessa öld litu á alþýðu manna sem óæðyi manntegund, ef
hún ætti þá skilið að teljast til manna frekar en húsdýra.
Strax á unglingsárum mínum hafði ég lesið það mikið af sögu-
legum heimildum um hagi okkar á liðnum öldum, að ég sat stund-
um eins og dolfallinn og hugleiddi þær hörmungar, sem yfir ís-