Uppeldi og menntun - 01.01.1996, Síða 21

LOFTUR GUTTORMSSON
VIÐBRÖGÐ VIÐ VANRÆKSLU HEIMILANNA
I þéttbýli var hægara fyrir foreldra og forráðamenn barna að finna kennsluúrræði
fyrir börn undir skólaskyldualdri en í strjálbýlum fræðsluhéruðum. Takmarkaða
sókn barna í opinbera skóla eftir 1907 ber ekki að skilja svo að þau hafi að öðru leyti
farið á mis við skipulega fræðslu utan heimilis. I fyrsta lagi buðu einstaka bæjar-
félög upp á vornámskeið fyrir byrjendur eða börn sem voru skammt komin með
nám. I Reykjavík var þannig haldinn á þriðja áratugnum sex vikna „sumarskóli"
sem sóttur var af 50-90 börnum (Skýrsla um Barnaskóla Reykjavíkur 1923-1 924:9,
Skýrsla um Barnaskóla Reykjavíkur 1924-1925:10, 1925-1926:8, Kristín Indriðadóttir
1995:26). Þá beitti skólanefnd ísafjarðar sér fyrir því árið 1922 að stofnuð var sérstök
lestrardeild eða „stöfunardeild" við barnaskólann (Jón Þ. Þór 1990:250). Til svipaðra
úrræða var gripið í ýmsum öðrum kaupstöðum og kauptúnum (Helga Gísladóttir
og Sesselja Kristinsdóttir 1981 [ópr]:9-ll, Anna G. Magnúsdóttir o.fl. 1982 [ópr.]:9).
Það er í samræmi við þessa tilhögun sem fræðslulögin 1926 heimiluðu að stytta
mætti árlegan námstíma, sem miðaðist við 24 vikur, um einn mánuð vor eða haust
til að rýma fyrir kennslu 7-9 ára barna (Lög um fræðslu barna 1926, 5. gr.). í öðru lagi
var algengt í þéttbýli að boðið væri upp á einkakennslu barna undir skólaskyldu-
aldri; gekk hún undir ýmsum nöfnum, svo sem „smábarnakennsla", „leskennsla".
Slík kennsla var meira að segja komin á sums staðar fyrir setningu fræðslulaganna
1907 (Jón Þ. Þór 1990:250-251, Þorsteinn Víglundsson 1962:129, Björg Sigurðardóttir
1996 [ópr.]:5, 18, 31, Guðlaug Teitsdóttir 1980 [ópr.]:4, 10, 17). Var upp og ofan
hvort eða hversu mikið einkakennsla af þessu tagi var styrkt af bæjarsjóði. Dæmi
eru um að skólanefndarmenn hafi sjálfir tekið á sig kennslukostnaðinn (Rósa
Guðmundsdóttir og Pálína Guðmundsdóttir 1980 [ópr.]:33).
Af auðskildum ástæðum varð úrræðum af þessu tagi miklu síður við komið í
strjálbýlum fræðsluhéruðum en í skólahéruðum.
NIÐURLAG
Fyrstu áratugina eftir setningu fræðslulaganna 1907 hvíldi mikil ábyrgð á for-
eldrum og forráðamönnum barna um fræðslu þeirra. Þeim var ætlað að sjá til þess
með eigin úrræðum að börnin lærðu að lesa og skrifa áður en þau fengju aðgang að
skólakennslu í formi opinberrar þjónustu. I sveitum landsins, þar sem farskólahald
var ráðandi fræðsluform, byggðist fræðsla barna, tíu ára og eldri, áfram að tals-
verðu leyti á heimafræðslu vegna þess hve hinn árlegi opinberi kennslutími var í
reynd skammur. Þar sem börnum var kennt til fullnaðarprófs heima undir eftirliti
kennara, hvíldi kennslubyrðin að langmestu leyti á hlutaðeigandi heimilum. Um
þriðjungur íslenskra barna á fræðsluskyldualdri bjó enn við farkennslu og eftirlits-
kennslu um miðjan þriðja áratug aldarinnar.
Þótt framboð á skólakennslu væri í sjálfu sér takmarkað, var þó eftirspurn
foreldra eða forráðamanna fyrir liönd barnanna lengi vel áberandi minni. Tregða
margra heimila til að láta börnin njóta tilskilinnar opinberrar fræðslu og ganga
undir opinber próf var yfirvöldum mikið áhyggjuefni á þessu tímabili. Frá sjónar-
hóli þessara síðarnefndu var slík tregða til merkis um skammsýni og mótþróa
19