Íslenzk tunga - 01.01.1965, Blaðsíða 75

ÁHERZLA Á NEITUNARFORSKEYTINU Ó-
73
Þrátt fyrir þetta hafa ó-lýsingarorð A-flokks greinilega áherzlu á
fyrsta atkvæði sem umsagnarorð (predikatíf), ó- er sterkara en ekki,
sem er einföld neitun, og myndar því sjáljstœtt neikvætt hugtak,
hvort sem hin jákvœða andstœða er fyrir liendi eða ekki.
Það kemur enn skýrar í ljós, að ó-lýsingarorð þessa flokks mynda
sjálfstætt neikvætt hugtak, ef andstæðan er ekki til. Upprunalega er
hér um breytta merkingu að ræða og þessi orð því að réttu lagi
yngri en hin áðurtöldu. Rétt er að greina þar á milli tveggja undir-
flokka:
a. Jákvæð andstæða er ekki til eða ekki notuð í eðlilegu máli:
óbilgjarn, ójramfœrinn, ófyrirleitinn, óhœtt (hvk.), ómótstœðilegur,
óneitanlegur, ósvífinn, óvœginn. Eins og sjá má, er hér bæði um
stutt og löng orð að ræða. Sumar andstæður eru ekki lengur til,
aðrar er ekki hægt að nota í sams konar samböndum (umhverfi).
Það væri ekki viðurkennt mál að segja t. d. honum er hœtt að koma
eða hann var vœginn við mig.
b. Jákvæð andstæða er lil í annarri merkingu: ófrískur ‘þungað-
ur’ (kvenmaður), óháður ‘óflokksbundinn’, ókunnur ‘ókunnugur,
framandi’ (ó'kunnur ‘óþekktur’ er andmæli við kunnur), óþekkur
‘óþægur’.
Að sjálfsögðu eru orð af þessu tagi (a og b) færri en sjálf and-
stæðuorðin. Við getum kallað þau brotnar keðjur í greindri merk-
ingu. Stundum hafa þessi orð bolað burtu hliðstæðum myndum í
beinni merkingu. Þannig eru t. d. ekki til ó-andstæður af frískur,
skýr ‘greindur’ o. fl. Aftur á móti eru til heilar keðjur stigforma í
tvenns konar merkingarbrigðum: nýlur ‘gagnlegur’ (hlutur), nýtur
‘dugandi’ (maður). Munurinn liggur hér í hlutbundinni (passíf):
persónubundinni (aktíf) merkingu.
B-flokkur
Ef íslenzka er eðlilega töluð eða lesin, þá geta menn tekið eftir
því, að ýmis lýsingarorð, sem byrja á neituninni ó-, hafa ekki sterk-