Íslenzk tunga - 01.01.1965, Blaðsíða 67

hjarta drepr stall
65
EFNISÁGRIP
I
Framan skráð ritgerð fjallar um orðtakið lijarta drepr stall, afbrigði þess og
ýmis önnur íslenzk orðtök og orðasambönd sömu eða svipaðrar merkingar
(‘missa kjarkinn, láta hugfallast’). Þeim er það sameiginlegt, að þau varða
hjartað og hugrekkið (eða skort á hugrekki). Einnig hefir til ritgerðarinnar
verið viðað efni úr öðrum málum, svo sem sænsku, dönsku, þýzku og ensku, til
samanburðar.
Elzta örugga dæmið um hjarta drepr stall er úr Þórfinnsdrápu Arnórs Þórð-
arsonar jarlaskálds, sem talin er ort 1065. Að vísu hafa flestir fræðimenn ætl-
að, að orðtakið komi fyrr fyrir í Þórsdrápu Eilífs Guðrúnarsonar frá því um
1000. Sá galli er þó á, að vísan, sem menn hyggja, að orðtakið komi fyrir í,
er svo torskýrð og að líkindum brengluð, að ógerlegt virðist að fullyrða um
tilvist þess þar. Iíjarta drepr stall kemur sömuleiðis fyrir í Ileimskringlu og
Flateyjarbók. Auk þess eru nokkur dæmi þess í eldri rímum. Þá eru til nokkur
afbrigði orðtaksins: Lýsingarorðið stalldrœpr er notað í tveimur fornkvæðum:
Hrynhendu Arnórs jarlaskálds og Iláttalykli Rögnvalds kala og Halls Þórar-
inssonar. Opersónulega orðasambandið stall drepr ór hjarta kemur tvívegis fyr-
ir: í Sögu Ólafs konúngs hins helga og Möðruvallabókartexta Fóstbræðrasögu.
Hjarta er e-m drepit í stall er notað í Ilákonarkviðu Sturlu Þórðarsonar. í
eldri rímum eru auk þess þessi afbrigði: stallr kemr í hjarta e-m, hjarta e-s
gjörir stall, e-r drepr stall at gera e-t. í bókurn, sömdum eftir siðaskipti, kemur
orðtakið aðeins fyrir hjá höfundum, sem ætla má, að þekki það úr fornmáli
(Arbækur Espólíns, Iliónskviða, Blöndalsbók, þar sem orðtakið virðist tekið
úr orðabók Guðbrands Vigfússonar). Á það má þó benda, að útgefandi Bósa-
rímna getur þess, að ýinsir Islendingar hafi sagt sér, að í nútímamáli sé orð-
takið einhverjnm drepr stall, og í Skírni 1878 og 1887 notar Eiríkur Jónsson
afbrigðið stál er drepið úr e-m, sem annars er ókunnugt.
II
í ritgerðinni eru raktar helztu skýringar orðtaksins, sem fram hafa komið.
Fyrsta tilraunin til skýringar á því var gerð í ritgerð um Þórsdrápu eftir Skúla
Þórðarson Thorlacius, rektor við Metropolitanskólann í Kaupmannahöfn. Skýr-
ingin er að vísu ekki fyllilega ljós, en aðalhugmyndin, sem styrkt er með til-
vísun til danskra orðtaka, er sú, að menn liafi talið, að hjartað sigi niður í
líkamanum við hræðslu. Thorlacius hugði, að stallr merkti í rauninni ‘bekk-
nr’, en í þessu sambandi einna helzt ‘lendar’. Sveinbjörn Egilsson styðst greini-
lega við ritgerð Skúla í Lexicon poeticum, en er miklu skýrari og hefir viðað
að sér fleiri dæmum. llann telur, að stallr merki hér ‘eitthvað útþanið, sem
ÍSLENZK TUNGA 5