Íslenzk tunga - 01.01.1965, Page 105

ÚR FÓRUM ORÐABÓKARINNAR V
103
Dóni
Vorið 1962 sagði Steindór Björnsson frá Gröf (f. 1885) mér frá
því að á skólaárum hans upp úr aldamótunum hefði Páll Melsteð
sagnfræðingur sagt sér þá sögu að skólapiltar í Skálholtsskóla hefðu
notað Vergil-tilvitnunina „rusticus es, Corydon“1 2 sem skammar-
yrði, og væru þaðan komin orðin rusti og dóni. Nú kemur þessi
saga ekki heim við þær skýringar sem sézt hafa á prenti á orðinu
dóni, og er rétt að geta þeirra stuttlega áður en lengra er haldið.
í orðabók Guðbrands Vigfússonar og Cleasbys er orðið dóni tal-
ið vera komið úr máli skólapilta í Skálholti og á Hólum, en þeir
hefðu notað það í spotti um óskólagengna menn. En orðið sjálft
taldi Guðbrandur tökuorð úr ensku, en þangað væri það komið af
spænska orðinu don (‘herra’). Tilvist orðsins í ensku er í orðabók-
inni studd með tilvitnun í enskt rit frá því um 1500. Sú tilvitnun er
hinsvegar einskis virði, því að orðið done, sem þar er vísað til, er
heygingarmynd af ensku sögninni do.- Fyrir enskum uppruna orðs-
ins eru því engin rök.
Onnur skýring orðsins dóni hefur verið kunnari, en um hana er
ein elzt heimild í syrpu sr. Eggerts Sigfússonar í Vogsósum (1840—
1908), en hann segir að orðið dóni hafi verið dregið af heiti latn-
esku málfræðinnar sem byrjendur lærðu í latínuskólunum gömlu,
en hún var kennd við Aelius Donatus og kölluð Dónatinn. Af því
hafi neðribekkingar í skóla, sem lærðu þessa málfræði, verið kall-
aðir dónar af efribekkingum, og af því sé dregin merkingin ‘ómennt-
aður maður’. „Þessa derivation á orðinu Dóni hefi eg frá Jóni (sál.)
Þorkelssyni rektor.“3
Fyrir nokkrum árum skrifaði frú Hjaltlína M. Guðjónsdóttir á
Núpi mér að sömu skýringu hefði maður hennar, sr. Sigtryggur
1 Vergilii Eclogae II 56; sjá hér á eftir, bls. 105.
2 Próf. Sherman M. Kuhn, ritstjóri miðensku orðabókarinnar í Ann Arbor,
hefur góðfúslega staðfest þetta í hréfi til mín og bætir því við að spænska orðið
don sé óþekkt í miðensku.
3 „Úr syrpum séra Eggerts Sigfússonar," Blanda III (1924—27), 201.