Íslenzk tunga - 01.01.1965, Side 104
102
ÚR FÓRUM ORÐABÓKARINNAR V
Kona ættuð úr Rangárvallasýslu skýrir svo frá, að hnós merki ein-
hvern óþarfa uppágerning, t. d. lausaleikskrakka, sem menn fengu á
sig, eða óvelkominn gest, og kona upprunnin í Olfusi kannast vel
við eftirfarandi orðasamband: þarjlu að sitja svona eins og hnós,
þ. e. ‘eins og hrúga’.
Eg hef nú rakið nokkuð þær heimildir úr mæltu máli, sem við
höfum um no. hnósi. Þær sýna, að merkingin ‘umskiptingur’ hlýtur
að vera tiltölulega ung og afleidd, en að orðið hefur í öndverðu
merkt ‘e-ð fyrirferðarmikið, hnöttótt eða ómeðfærilegt, hrúgald,
ábaggi’; hefur merkingartilbrigðið ‘umskiptingur’ vísast æxlazt af
notkun orðsins um ábagga eða uppágerning. Ég nefndi það í upp-
hafi, að við hefðum aðeins eitt dæmi um no. hnósi af bókum. Það
er nú raunar ekki rétt, því að orðið kemur einnig fyrir í gömlu víki-
vakakvæði (í handriti frá 17. öld) 3 og sýnist haft þar um ‘penis’.
Ekki hef ég fengið neinar heimildir úr mæltu máli um víxlmyndina
hnosi, sem greint er frá í viðauka Blöndalsorðabókar og áður er
getið. Ekki er þó ástæða til að bera brigður á, að hún hafi verið til,
þótt vart sé hún upprunaleg, o-ið vísast til komið fyrir áhrif frá so.
hnosa ‘hnuðla’.
Um ælt og uppruna no. hnósi er þetta líklegast. Það svarar til sæ.
máll. knöse ‘hnaus, kökkur, trjákvistur’ og á skylt við nno. knas og
knps (< *knösÍR), sem m. a. eru höfð um dugmikinn mann eða
þrjózkan og þóttafullan. Merkingarþróun af slíku tagi er algeng, og
má minna á, að d. kn</>s ‘strákur’ er að uppruna sama orð og ísl.
knauss, hnaus. Að því er hljóðfarshliðina varðar, nægir að geta þess,
að kn- í framstöðu breyttist í íslenzku í hn- á 14. öld, knosa >
hnosa, *knarr-reistr > hnarrreistur o. s. frv., og þá hefur *knósi ef-
laust breytzt í lmósi.
ÁSGEIR BLÖNDAI. MAGNÚSSON
:i KvœSi og dansleikir. Jón Samsonarson gaf út (Reykjavík 1964) I, bls.
clxxxviii.