Íslenzk tunga - 01.01.1965, Blaðsíða 98

96
ÚR FÓRUM ORÐABÓKARINNAR V
svo að orði, að talað sé um, að kjöllur sé í e-m, þegar honum sé svo
kalt, að hann haldi ekki tönnum. Og annar, upprunninn í Súganda-
firði, til færir þessa setningu: Reyndu að súpa þetta og fá úr þér
kjöllinn. Þá er og dæmi um þessa merkingu úr Bolungarvík. Þær
heimildir um no. kjöllur, sem hér hafa verið raktar, eru allar af
Vestfjarðakjálkanum. En ein heimild er þó af Snæfellsnesi sunnan-
verðu um orðið og í merkingunni ‘kuldahrollur’, og heimildarmað-
ur úr Borgarfirði vestra kannast við kjöllur í merkingunni ‘geigur,
ótti’; það er kjöllur í e-m, þ. e. ‘hann er smeykur’. Hann man að
vísu ekki, hvar hann hefur lært orðið, en vel má hann hafa numið
það á sínum heimaslóðum, með því að eldri heimildir hóklegar
henda til þess, að orðið hafi fyrr meir verið kunnugt víða um Vest-
urland og allt suður í Borgarfjörð, og skal nú að því vikið.
Elzta heimild okkar um kjöllur eru Flóresrímur Bjarna Borgfirð-
ingaskálds: „Kom í margan kjöllur sár / að köppum mundi aukast
fár.“ En orðið kemur einnig fyrir í Sveinsrímum Kolbeins Gríms-
sonar og í ritum Jóns Indíafara, Eggerts Ólafssonar og Jóns Thór-
oddsens. En allir þessir höfundar eru Vestlendingar, og benda því
bæði bóklegar heimildir og munnlegar til þess, að orðið hafi verið
bundið við Vesturland, alllengi að minnsta kosti. Þessir höfundar
virðast og allir nota orðið í merkingunni ‘skelkur, ótti’. Það getur
þó naumast verið upphaflegt tákngildi orðsins; merkingarsvið þess
og sennileg merkingarþróun mæla gegn því. Orðið hefur efalítið í
öndverðu merkt ‘kuldi’, síðan ‘kuldahrollur’, þá ‘skjálfti, sem stafar
af ótta’ og loks ‘ótti’.
Líklegt þykir mér, að no. kjaldur ‘ótti’ eigi skylt við kjöllur. En
um kjaldur höfum við dæmi úr orðasafni í handriti frá síðari hluta
19. aldar (ÍB 610 8vo). Orðasafn þetta er talið eftir Jón Sigurðsson
frá Steinum undir Eyjafjöllum, en þar segir, að kjaldur merki ‘ótti,
reiði’ og koma lcjaldri að e-rn ‘vekja e-n til óltafullrar reiði’. Dæmi
þau, sem við höfum fengið um orðið úr mæltu máli, benda helzt til
þess, að Jón hafi haft það af heimaslóðum sínum. Heimildarmaður
undan Eyjafjöllum tilfærir þessa setningu: hann œtlar aldeilis að
koma í hann kjaldrinum, þ. e. ‘gera hann hræddan’. Einnig höfum