Hugur - 01.01.2008, Síða 124

122
Kristján Kristjánsson
Hyggjiim fyrst að þekktum skilmerkjum hugtaka úr persónuleikasálfræði og
hugfræði. S/a^rhugtakið á sveitfesti meðal nokkurra annarra skyldra hugtaka sem
það er þó greint frá í hinni fræðilegu umræðu (sjá t.d. Goldie, 2004). Meðal þeirra
eru persónuleiki og skapgerð (karakter). Persónuleikaeinkenni okkar spanna, sam-
kvæmt þessari skiptingu, lyndiseinkunn, geðslag, venjur og hneigðir. Þessi einkenni
lúta ekki öll röklegri stjórn og þau eru ekki öll hluti af sjálfskennd okkar: vitund
okkar um okkur sjálf sem sömu persónur í dag og í gær. Það kann að vera partur
af persónuleika mínum að vera hláturgjarn eða angurvær og ekki er víst að mér
tækist að breyta þessum einkennum þótt ég vildi, að minnsta kosti ekki með vilja-
styrknum einum saman. Ef hríðarspor daganna draga með tímanum úr hláturgirni
minni breytist persónuleiki minn, en ekki endilega skapgerð mín eða sjálfskennd.
Sama gildir um áhugasaman dansara sem h'tur á danslistina sem hluta af persónu-
leika sínum. Þótt hann missi fæturna í slysi umhveríist skapgerð hans og sjálfs-
kennd ekki nauðsynlega samhliða persónuleikanum. Skapgerðareinkenni rista
dýpra en persónuleikaeinkenni. Þau lúta - eða eiga að minnsta kosti að lúta - rök-
um og ákvarða siðferðisgildi persónunnar. Merkustu skapgerðareinkenni manns
eru dygðir hans og lestir, svo sem hjálpfysi eða skeytingarleysi. Siðhvörf og sjálfs-
hvörf haldast oft í hendur þannig að maður sem tileinkar sér nýjar dygðir öðlast
um leið nýja sjálfskennd. Þetta er þó ekki algilt; skapgerð manns getur breyst
talsvert án þess að sjálfskennd hans haggist. Hugsum okkur til dæmis uppskafn-
ingslegt ungmenni sem spillt er af eftirlæti en öðlast nokkurn sjálfsþroska við
erfiða lífsreynslu. Skapgerð þess breytist þannig ögn en ekki endilega sjálf þess
sem uppskafnings. Skapgerðarbreyting jafngildir því ekki alltaf sjálfshvörfum.
Þessi dæmi sýna okkur að sjálfshugtakið teygir sig dýpra inn að rótum persón-
unnar en hugtökin skapgerð og persónuleiki. Sjálfshugtakið nær yfir þau einkenni
- skoðanir, óskir, skuldbindingar og hneigðir - og þau einkenni ein sem gera mig
að því sem ég er: ljá mér samsemd. Breytist sjálf mitt breytist e'g, ekki bara pers-
ónuleiki minn eða skapgerð. I þessum stranga skilningi haggar hversdagsleg
reynsla af samskiptum við kennara yfirleitt ekki sjálfskennd barns. En sé kennarinn
Jaime Escalante, John Keating eða Jean Brodie horfir málið öðruvísi við. Kynni af
shkum kennurum virðast geta sett óafmáanlegt mark á sjálfskennd nemandans:
sjálfshugmyndir hans, sjálfstraust, sjálfsálit og sjálfsvirðingu. Mig langar til að
velta því fyrir mér hér á eftir hvað sh'k sjálfshvörf- til aðgreiningar frá venjulegri
sjálfsþroska - feli í sér. Ég ætla með öðrum orðum að hyggja að sálrænu eðli og
kostum sjálfshvarfa og uppeldislegri þýðingu þeirra. Mörg önnur nátengd úr-
lausnarefni munu liggja óbætt hjá garði. Ég hef ekki tóm til að huga að frum-
speki/egu eðli sjálfshvarfa (t.d. því hvort þau séu „andleg“, „efnisleg" eða hvort
tveggja í senn) og ekki heldur því hvort og þá hvenær kennurum beri siðferðileg
skylda til að stuðla að sjálfshvörfum hjá nemendum. Ég skal þó óhræddur lýsa
þeirri skoðun minni að kennarar geti hitt fyrir einstaka nemendur eða bekki sem
séu svo illa á sig komnir að fátt annað geti bjargað þeim en inngrip að hætti
Escalante eða Keating. Ég hef meiri efasemdir um að andleg töfrabrögð Jean
Brodie stæðust siðlega skoðun, enda fremur gerð til að þjóna lund hennar sjálfrar
en að bjarga veikburða börnum frá glötun.