Hugur - 01.01.2008, Side 133

Menntun, sjálfsproski og sjálfshvörf
131
upphafi. Því ræðir hann ítarlega um barnauppeldi og nauðsynina á ástríkum og
ábyrgum foreldrum og kennurum (1996, kafli 7). En hann gengur lengra en það
og stingur einnig upp á leiðum til að efla sjálfsálit þeirra sem dottnir eru í brunn-
inn. Þetta kemur ögn á óvart þar sem bók hans er meðal annars beint gegn „sjálfs-
álitsiðnaðinum" svokallaða í Bandaríkjunum er reis hæst á 9. og 10. áratug síðustu
aldar og gekk út á að helsta hlutverk skóla og uppalenda væri að efla sjálfsálit
ungmenna með öllum tiltækum ráðum. Því miður leiddu endurteknar rannsóknir
í ljós að lítil sem engin fylgni er milli aukins sjálfsálits og breytna á borð við bætt-
an námsárangur eða heilbrigt hegðunarmynstur; þvert á móti kom fram fylgni
milli hás sjálfsálits og ýmiss konar áhættuhegðunar á sviði kynlífs, eineltis og
vímuefna (Baumeister o.fl., 2003). Bók Swanns skýrir meðal annars hvers vegna
til h'tils er að reyna að slíta sjálfsálit úr samhengi við aðra persónuleikaþætti og fita
það eins og púka á fjósbita. En hann bendir jafnframt á að „sjálfsálitsiðnaðurinn“
hafi einblínt á almennt sjálfsálit (Swann o.fl., 2007); það kunni hins vegar að vera
hægt að efla sjálfsálit ungs fólks á tilteknum, afmörkuðum sviðum með afmörkuð-
um aðgerðum (t.d. álit nemenda á stærðfræðihæfni sinni). Jafnvel fólk sem telur
sig lítils virði almennt getur oftast bent á einhvern afmarkaðan jákvæðan þátt í fari
sínu - og Swann stingur upp á því að kennarar og foreldrar reyni að efla þessa
jákvæðu þætti. Smám saman aukist vægi þeirra, ef vel takist til, og þeir geti snúið
jafnvægisstöðu sjálfsins í rétta átt (1996, s. 148-149).
(d) Kostir oggallar. Rannsóknir Swanns eru vandaðar og umfangsmiklar og þær
skýra á sannfærandi hátt hvers vegna sjálfshvörf eru jafnörðug og raun ber vitni
um. Okkur hður best þegar við hegðum okkur eins og „við erum vön“ og fáum þau
viðbrögð sem við höfúm vanist. Við verjum sjálfshugmyndir okkar eins og fúglar
hreiður sín. Segja má, með orðalagi Dweck, að festusjálfsfólk trúi ekki aðeins á
festukenningu heldur gæti hennar eins og sjáaldurs auga síns - og að við séum öll
meira og minna festusjálfsfólk. Samt eiga sjálfshvörf sér stað og ég er ekki viss um
að aðferð hinna smáu skrefa sem Swann lýsir geti skýrt þau til hlítar. Þegar við
fylgjumst með kennsluháttum Keatings, Escalante og Brodie og hvernig þeir
umbyltu sjálfi nemendanna virðist eitthvað stórbrotnara og stórkostlegra hafa
verið í gangi. Swann vitnar lítt í rannsóknir í námssálarfræði sem þó hefðu getað
leitt hann nokkuð áleiðis. Mér virðist hann sterkari fræðimaður en umbótamaður
og viðleitni hans til að skýra hvernig hnika megi til jafnvægi sjálfsins ekki ýkja
sannfærandi.
V Niðurstaða
Það er rífandi gangur í rannsóknum á sjálfinu. Sumir vilja upphefja það; aðrir
hafna tilvist þess, að minnsta kosti í hefðbundnum skilningi.
Ég hef reifað þrjár sálfræðilegar sjálfskenningar og lagt mat á hvort þær geti
gert skipulega grein fyrir sjálfshvörfúm: róttækum umskiptum sjálfsins sem stund-
um eiga sér stað hjá fólki, til dæmis nemendum sem njóta kennslu eldhuga á borð
við Jaime Escalante, John Keating eða Jean Brodie. Niðurstaða mín er sú að þótt