Sagnir - 01.05.1982, Blaðsíða 7

höggi. Miðstýring kynlífsins var þar með
leidd i lög með ákaflega hertum viðurlögum
gegn öllum nánum snertingum sem áttu sér
stað utan hinna hjónsku vébanda. Dauða-
refsing var tekin upp við grófustu brotum.
Og hér var ekki aðeins um að ræða siðferðis-
lega sorpeyðingarherferð. Eins og oft bæði
fyrr og síðar var hinn efnahagslegi faktor
þungur á metunum, því Stóradómi var ekki
síst beint gegn hinni skuggalegu ómagafjölg-
un sem hlaust af þeim losaraskap fólks að
elskast utan hjónabands.1) Þá var setning
hans einnig liður í þeirri markvissu viðleitni
til að kveða niður sjálfstæði og vald kirkj-
unnar sem fyrrum hafði staðið hvað fastast
gegn ásælni konungsvaldsins.2) Hér með var
dómsvald hennar i siðferðismálum úr
sögunni og ein ekki léttvæg auðsuppspretta;
sektir þær sem siðbrotamenn greiddu runnu
nú til konungs (nema 'A sem sýslumenn
skyldu fá í sinn hlut). Þar að auki er líklegt
að þessi kynlífslöggjöf hafi átt að vera e.k.
sóttvörn gegn sýfilis þó erfitt sé að fullyrða
nokkuð þar um því ekki er víst að menn hafi
gert sér grein fyrir eðli sjúkdómsins eða smit-
unarleið. Oft var sama orðið þ.e. ,,sárasótt“
notað bæði yfir sýfilis og holdsveiki enda
geta einkenni þessara tveggja sjúkdóma
verið keimlík.
Illræmdustu sýfiliseinkennin stafa frá sýfilisæxlun-
um, því þau geta afskræmt líkamann herfilega. Ef
t.d. kemur límmeirnun í beinin, þá bæði aflagast
þau svo, að mikil lýti eru að, ekki sízt í andliti (það
kemur fyrir að nefbeinin eyðast að mestu) og svo
geta limir styzt, brotnað eða bognað þannig að þeir
verði ekki til hálfra nota.3)
Reyndar væri það verðugt verkefni fyrir
áhugasaman sagnfræðinema að grafast fyrir
um hversu stóran þátt sýfilis átti í að móta
aldarfarið. Sé það rétt að þessi hryllilega sýki
hafi lagst á fólk í hrönnum hlýtur það að
hafa haft mikil áhrif á allt hátterni og hugs-
un aldarinnar. Fyrir utan líkamleg óþægindi
og píslir má reikna með að á lágu stigi sjúk-
dómsins hrjái vanmetakennd og komplexar
ýmisskonar hinn sjúka og það má t.d. hugsa
sér (án þess að fullyrða neitt) að kynhatur
vandlætarans hafi stundum stafað af öfund-
sýki yfir því að vera kynsveltur sökum sára.
Og á háu stigi framkallar sárasóttin geðtrufl-
anir og hugarkvalir í ýmsum tilbrigðum.
Þetta er e.t.v. að einhverju leyti skýring á
hinni ofboðslegu hugarangist sem gýs upp í
Evrópu ekki löngu eftir að margrómaðir
frumherjar í landaleit bera smitið yfir úthaf-
ið. Auðvitað er þunn sagnfræði að skella
allri skuldinni á einn sjúkdóm, en ekki síður
fávíslegt að loka augunum fyrir honum sem
áhrifavaldi, svo voðalegur sem hann er, en
þó sérstaklega var áður en læknavísindunum
tókst að finna aðferðir til að kveða hann
niður. Og aukareitis má spyrja: Hversu má
rekja hið kristna ,,siðgæði“ til smithættu á
kynsjúkdómum almennt?
Einarðir hugsjónarmenn færa sig
upp á skaftið
Stóridómur var sumsé samþykktur á Al-
þingi árið 1564, en eitthvað mun þó dóms-
kerfið hafa verið svifaseint, því fyrstu ára-
tugina var Stóradómi lítið beitt. Ein ástæða
þess var sennilega sú að hér var rótgróin hefð
fyrir fjöllífi, og ekki minnst meðal presta
sem kynbættu sveitirnar éins og kellíngin
sagði. Rétt er að athuga að Stóridómur, sem
og sá hugmyndaheimur er hann spratt af
(rétttrúnaðurinn), var innflutt pródúksjón,
orðin til í Þýskalandi þar sem aðstæður voru
aðrar en hér og því ekki að undra þó nokkur
vötn þyrftu að renna til sjávar áður en þessi
nýja réttarvitund greri saman við sálarlíf ís-
lenskra refsimanna. Þó kom þar að heiðar-
legir menn undu linkunni ekki lengur og
hvöttu til átaks. Einna skeleggastur mun
hafa verið Guðbrandur biskup sem reyndar
átti sjálfur barn í frillulífi en þó ekki tvö eins
og Oddur biskup. Þessi áróður hafði smátt
og smátt þau áhrif að þegar kom fram á 17.
öldina var Stóridómur orðinn hatað kúg-
unartæki sem olli aragrúa fólks óhamingju
og niðurlægingu. Stjórnsamir sýslumenn
sem fengu þriðjung sektarupphæðar í sinn
hlut fóru um sveitir landsins og ofsóttu ólög-
lega elskendur. Ef glæpamennirnir áttu ekki
fé að fita pyngju yfirvaldsins dundi á þeim
hrís fyrir augum manna og skepna. Þeir sem
voru óforskammaðastir misstu lífið. Með
bitlausum öxum var höfuðið krassað af karl-
mönnum (svo notað sé orðalag Seiluannáls),
en konum var drekkt, flestum í djúpum hyl í
elskuðu sameiningartákni þjóðarinnar
Öxará.
5