Sagnir - 01.05.1991, Page 10

Bylgja Björnsdóttir
Geng ég þá ekki skrefi lengra en
mannfræðingarnir, þegar ég fjalla
um Guðmund ríka sem sögulega
staðreynd? Þar sem Guðmundur
ríki er víða nefndur í íslendinga-
sögum,11 er hugsanlegt að sagan af
þessum volduga höfðingja hafi
seint gleymst og gengið kynslóð
fram af kynslóð. Hún gæti vel
verið sönn, samt sem áður er ekki
hægt að fullyrða neitt um það.
Höfundar 13. aldar lýsa sam-
skiptum Guðmundar við þing-
menn sína, og hvernig honum
tókst að verða svo voldugur, að
seinni tíma sagnfræðingar hafa
spurt hvort hann hafi átt fleiri en
eitt goðorð. Samskipti Guðmundar
við þingmenn sína má fella inn í
kerfi mannfræðinga, og mun ég
gera það til þess að sýna muninn á
honum og síðari tíma höfðingjum.
Hvort sem Guðmundur hefur
verið til eða ekki, þá er tilgangur
minn að sína, að þessi fyrsti valda-
samruni sem lýst er í bókum er
annars eðlis en sá sem síðar varð.
Samruni goðorða á Í2. öld
Goðorð hér á landi voru 39 skv.
Grágás, fylgismenn goða voru kall-
aðir þingmenn hans. Heimildir
sem lýsa 12. öld benda til að
mönnum hafi verið frjálst að velja
sér goða og sömuleiðis mátti goði
vísa bónda frá sér. Af þessu má því
sjá að goðorð var ekki landfræði-
lega afmarkað, heldur náði yfir
ákveðinn fjölda heimila. Þó hljóta
að hafa verið einhver takmörk fyrir
því hvað bóndi gat valið sér fjar-
lægan goða. Hlutverk goða var að
halda uppi reglu í byggðarlaginu í
kringum sig. Goðar héldu þing í
heimabyggðum sínum, aðallega til
þess að láta dæma í málum
manna.12 Samband goða og þing-
manna hans var því persónubund-
ið. Goðar héldu þingmönnum
sínum veislur og gáfu þeim gjafir
til að tryggja stuðning þeirra.
Goðar ferðuðust einnig mikið um
yfirráðasvæði sitt. Það má því segja
að hér á landi hafi verið margir
smágoðar við völd.
En hvenær skyldu goðorð hafa
orðið landfræðilega afmörkuð?
Gunnar Karlsson álítur að þróun
goðavalds í átt til stórhöfðingja-
valds örfárra ætta hafi fyrst orðið
að einhverju marki í Skagafirði og
Árnesþingi snemma á 12. öld eða
jafnvel fyrr. Næst hafi hún orðið í
Rangárþingi og á Austurlandi, lík-
lega á síðari hluta 12. aldar. Laust
eftir 1200 hafi síðan komist á sam-
eining í Borgarfirði og litlu síðar í
Eyjafirði og Þingeyjarþingi.13
Ymsir hafa reynt að leita skýringa á
þessari þróun. Fræðimenn eru helst
á þeirri skoðun að tckjur af höfuð-
kirkjum hafi valdið mestu um
valdaröskun 12. aldar.14 Menn eru
þó ekki alveg sammála um það,
hvar og hvenær þessi valdasamruni
hafi byrjað en menn eru sammála
um að það hafi verið á 12. öld.
Björn Sigfússon hefur haldið því
fram að sameining goðavaldsins
hafi að mestu verið friðsamleg
þróun og komist á eftir að íslend-
ingar höfðu komist að því að þeir
áttu greiðfært land. Þá hafi
hverjum höfðingja smám saman
verið falin víðlendari mannaforráð.
Gunnar telur þessa skýringu vcra
ágæta svo langt sem hún nái. En
hann telur líklegast að valdasam-
einingin eigi að miklu leyti rætur
að rekja til þess að öflugri goðar
juku áhrifasvæði sitt á kostnað ann-
arra sem minna máttu sín.'3
En af hverju varð þessi þróun
fyrst að marki á 12. öld? Venjulega
hefur verið álitið að ófriður hafi
Um Í220 var svo
komið að fimm
œttir réðu yfir
mestum hluta
landsins. Flestir
höfðingjar á þeim
tíma þurftu ekki
að treysta á pers-
ónusambönd sín
við þingmenn sína,
þar sem þeir réðu
yfir ákveðnu af-
mörkuðu svœði og
allir á því svœði
urðu að lútaþeim.
8 SAGNIR