Uppeldi og menntun - 01.07.2014, Side 23

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 23(2) 2014 23
gUðrún V. stefánsdóttir, Kristín Björnsdóttir og ástríðUr stefánsdóttir
krafna sem samfélagið gerir um hæfni og hegðun. Þetta misvægi birtist í því að sam-
félagið gerir ekki ráð fyrir mannlegum fjölbreytileika (Tøssebro, 2004). Fötlun er þar af
leiðandi aðstæðubundin og hefur áhrif á líf fólks í sumum aðstæðum en ekki öðrum.
Fötlun er einnig afstæð í þeim skilningi að í gegnum tíðina hefur það verið breytilegt
hvað telst fötlun og hvað ekki. Sem dæmi má nefna að ofvirkni með/án athyglisbrests
hefur ekki talist til fötlunar á Íslandi á meðan hún er skilgreind sem fötlun í mörgum af
nágrannalöndum okkar. Einnig er misjafnt hvort það telst þroskahömlun að vera einu
eða tveimur staðalfrávikum fyrir neðan meðaltal í greindarvísitölu (Kristín Björns-
dóttir, 2009). Með norræna tengslaskilningnum er einhliða lífeðlisfræðilegum skil-
greiningum hafnað og sjónum beint að samfélagi og umhverfi og hvernig það mótar
líf og reynslu fatlaðs fólks (Hanna Björg Sigurjónsdóttir, Ármann Jakobsson og Kristín
Björnsdóttir, 2013). Með því að beita norræna tengslaskilningnum í þessari rannsókn
við túlkun gagna er sjónum beint að þeim aðstæðum, hindrunum og hvötum, sem
fólk með þroskahömlun býr við í stað þess að einblína á skerðingu og takmarkanir.
Þar sem norræni tengslaskilningurinn gerir ráð fyrir að fötlun sé háð aðstæðum
fellur hann vel að kenningum um aðstæðubundið sjálfræði. Kenningar um sjálfræði
hafa mótast út frá ólíkri grundvallarafstöðu okkar til sjálfsins. Hugmyndir um að-
stæðubundið sjálfræði eru byggðar á þeirri mynd af sjálfi okkar að það sé hlaðið eig-
inleikum, taki mið af tíma og rúmi og mótist í samskiptum við annað fólk. Á síð-
ustu árum hefur umræðan um þetta hugtak aðallega tekið mið af gagnrýni femínista
(Meyers, 2010) á hefðbundnar sjálfræðiskenningar (Dworkin, 1988; Kant, 2003). Þær
kenningar hafa til dæmis átt erfitt með að varpa ljósi á tengsl kúgunar og sjálfræðis
einstaklinga. (Mackenzie og Stoljar, 2000). Sérstaklega er hér vísað til innri kúgunar (e.
internalized oppression) en það er þegar einstaklingurinn gerir sér minni væntingar
og telur sig hafa minni getu en almennt telst eðlilegt (Meyers, 2010, Stoljar, 2013). Má
hér sem dæmi nefna þegar konur setja sér markmið sem ekki eru sambærileg eða
veigaminni en markmið karla og telja eðlilegt að þær eigi ekki möguleika á að ná jafn
langt og karlar (Meyers, 2010).
Það sem helst einkennir hugmyndir um aðstæðubundið sjálfræði er að litið er á
persónulegt sjálfræði sem hæfni sem við þróum með okkur og er í stöðugri mótun
í samspili við umhverfi okkar. Jafnframt er lögð áhersla á að það séu verðmæti fyrir
einstaklinginn að búa yfir þessari hæfni í ríkum mæli. Í þessum kenningum er megin-
áherslan lögð á að greina þau áhrif sem tengsl á milli einstaklinga og hinnar félagslegu
víddar sjálfsins hafa á sjálfsmyndina og hið persónulega sjálfræði (Mackenzie og
Stoljar, 2000). Hugtök eins og sjálfsvirðing, sjálfstraust og gagnkvæm tengsl við aðra
eru gjarnan í brennidepli og ennfremur áhrif umhverfisins á þau. Gildi þessarar nálg-
unar er ekki síst það að hún beinir ekki einvörðungu sjónum að einstaklingum heldur
má jafnframt greina með henni þær aðstæður þar sem einstaklingur er kúgaður og
benda á mögulegar leiðir til að breyta þeim og fyrirbyggja eða aflétta kúguninni. Hér
er því dregið fram mikilvægi þess að einstaklingurinn lifi í umhverfi og tengslum við
annað fólk þar sem hann geti eflt hæfileika sína til sjálfræðis. Á þetta ekki síst við um
fólk með þroskahömlun (van Hooren, Widdershoven, van den Borne og Curfs, 2002).
Hvorutveggja, norræni tengslaskilningurinn og hugmyndin um aðstæðubundið
sjálfræði, gengur út frá þeirri sýn að við lifum í nánum tengslum hvert við annað og