Uppeldi og menntun - 01.07.2014, Blaðsíða 126

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 23(2) 2014126
fötlUn og menning
Eríkur Þorláksson og Kolbrún Dögg Kristjánsdóttir. Höfundar hafa orðræðu
fötlunarfræða að leiðarljósi, hver á sinn hátt út frá sinni fræðigrein.
Greinarnar spanna, auk fötlunarfræða, menntunarfræði, sagnfræði, bókmennta-
fræði, safnafræði og listasögu. Í fyrri hluta bókarinnar er fjallað um það hvernig fötl-
un birtist í munnmælum og sögnum frá fyrri öldum, allt frá goðsögnum, og af því
dregnar ályktanir um viðhorf til fötlunar á þeim tímum. Gerð er grein fyrir ýmsum
birtingarmyndum fötlunar, hvernig fatlað fólk var haft til sýnis, gert að furðuverum,
og það ýkt sem greindi það frá því sem þótti eðlilegt. Tveir kaflar bókarinnar fjalla um
barnabókmenntir og ævintýri ætluð börnum. Í flestum þeirra bókmennta sem teknar
eru til umfjöllunar er litið á fötlun sem galla sem þarf að lækna eða laga, sem makleg
málagjöld eða hún er tengd persónueinkennum sögupersóna, svo sem góðmennsku
eða illsku, sem koma fötlun ekkert við. Með þessum hætti er viðhaldið gömlum hug-
myndum um fötlun sem í raun gefa enga raunhæfa mynd af fötlun eða því hvernig
það er að vera fatlaður.
Í síðari hluta bókarinnar er fjallað um það hvernig fötlun birtist í menningu
samtímans. Meðal annars er gerð grein fyrir listsköpun fatlaðs fólks bæði á Íslandi
og erlendis. Ein birtingarmynd menningar er ljósmyndir, myndlist og listgjörningar
þar sem myndefnið er fötlun í einhverri mynd eða listamennirnir eru fatlaðir. Hin
svokallaða utangarðslist þar sem listamenn vinna að listsköpun sem gengur á skjön
við hið akademíska form hefur vakið aukna athygli á síðustu árum. Höfundar
þessara kafla lýsa því allir hvernig fatlað fólk hefur birst í listum sem vanmáttugt og
aumkunarvert en benda jafnframt á hvernig umfjöllun um listsköpun fatlaðs fólks
getur stuðlað að jafnrétti og virðingu fyrir margbreytileika í samfélaginu.
Sagan í öðru ljósi
Í umfjöllun bókarinnar um goðafræði, miðaldir, þjóðsögur og ævintýri, kemur fram
að margir telja að miðaldamenn hafi litið á fötlun sem refsingu guða fyrir drýgðar
syndir. Kristin trú og kirkja leit á skerðingar og sjúkdóma út frá hlutverki Krists sem
kraftaverkalæknanda. Litið var svo á að fötlun og sjúkdómar væru tilefni til afreka
og lækninga, mein sem þyrfti að laga. Hins vegar er bent á að guðir ásatrúarmanna
hafi ekki endilega endurspeglað skoðanir manna. Margir þessara guða voru fatlaðir
og litið var á það sem tákn um sérstakan mátt þeirra. Þannig hafi sérstaða þeirra
og hlutverk orðið ljósara; hæfileikinn hafi skapast út frá þeim líkamshluta sem vant-
aði. Þannig hafi orðið til tengsl milli skerðingar og ofurhæfileika. Fötlun varð þannig
ásunum til framdráttar en háði þeim ekki.
Enginn hörgull er á sjúkdómslýsingum í sögnum miðalda sem eiga við bæði um
líkamlegar skerðingar og andlegar. Orð sem þykja mjög niðrandi nú á tímum voru títt
notuð, svo sem afglapi og fífl. Gott dæmi um slíka orðanotkun er sögnin um Ingjalds-
fíflið í Gísla sögu Súrsonar sem grunnskólabörn hafa lesið áratugum saman. Ingjalds-
fíflinu er lýst sem hinum mesta afglapa, kallaður fífl og bundinn við raufarstein eins
og segir í sögunni. En í sögum frá þessum tíma var einnig getið eftirsóknarverðra
eiginleika sem fatlað fólk var talið hafa, eins og að blindir menn voru skáldmæltir og
sagt er frá afrekum fornmanna sem þrátt fyrir líkamlegar skerðingar voru hreysti-
menni.