Uppeldi og menntun - 01.07.2014, Side 29

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 23(2) 2014 29
gUðrún V. stefánsdóttir, Kristín Björnsdóttir og ástríðUr stefánsdóttir
dæmis að sitja á salerni þrisvar á dag, fimmtán mínútur í senn, jafnvel þó að vitað væri
að vegna líkamlegra skerðinga þjónuðu þessar salernisferðir ekki tilgangi. Hannesi
leið illa í þessum aðstæðum, erfitt var að skorða hann á salerninu og yfirleitt sýndi
hann það mjög glöggt að honum líkaði þetta ekki. Þarna virtust viðhorf og stofnana-
menning ráða för en ef til vill ekki síður skortur á þekkingu og fræðslu á réttindum
fatlaðs fólk og hvernig beri að styðja það til þess að tjá óskir sínar og framfylgja þeim.
Upplýsingar og fræðsla
Með kenningum um aðstæðubundið sjálfræði er meðal annars leitast við að greina
hvernig félagsleg kúgun getur grafið undan sjálfræði þegar einstaklingar, til dæmis
vegna ríkjandi menningar og viðhorfa samfélagsins, fá ekki tækifæri til að rækta sjálf-
ræði sitt. Kúgunin getur einnig orðið vegna takmarkaðra möguleika einstaklingsins á
að þroska þá hæfni sem nauðsynleg er til að verða sjálfráða. Þar geta átt í hlut hindran-
ir eins og félagsleg viðmið og samskipti sem takmarka raunhæfa valkosti einstaklings-
ins (Mackenzie og Stoljar, 2000). Til þess að einstaklingur geti valið og metið aðstæður
sínar verður hann að þekkja þá valkosti sem hann hefur. Hann þarf að hafa aðgang
að réttum upplýsingum en skortur þar á eða misvísandi upplýsingar geta ógnað sjálf-
ræði hans og því er mikilvægt að hann þekki réttindi sín (Dodds, 2000). Í niðurstöð-
um rannsóknarinnar kom fram að oft skorti viðmælendur okkar upplýsingar, bæði
varðandi stór mál og hversdagsleg. Dæmi um skort á upplýsingum hversdagsins má
nefna útsöludaga, hvað sé til sýningar í leik- og kvikmyndahúsum, að von sé á Justin
Timberlake til landsins eða að Íþróttasamband fatlaðra ætli að standa fyrir vetrar-
íþróttanámskeiði í Bláfjöllum.
Eitt af því sem skiptir flesta miklu máli er að hafa val um búsetu og það með hverj-
um maður býr. Þátttakendur í rannsókninni höfðu flestir lítið val fyrir utan það að
stundum gátu þeir hafnað því sem í boði var, en það varð þá yfirleitt til þess að þá
þurftu þeir að bíða, oftast í nokkur ár, þar til annað losnaði. Valkostir voru því aðeins
tveir, að þiggja það sem í boði var eða fá ekkert. Í niðurstöðum rannsóknarinnar kom
fram að þátttakendum var sjaldan kynntur réttur þeirra hvað þetta varðaði. Helgi,
sem var á sextugsaldri, bjó í íbúð með tveimur körlum. Hann var sáttur við heimili
sitt og talaði um að sér liði þar vel og að hann fengi að taka sjálfstæðar ákvarðanir en
þegar hann var spurður hver hefði ákveðið hvar hann byggi kom eftirfarandi í ljós:
Ég bjó fyrst á sambýli með fjórum öðrum. Starfsfólkið á skrifstofunni ákvað að ég
skyldi búa þar og líka að flytja þar sem ég bý núna. Þau töluðu við mömmu, ekki mig
en þetta var allt í lagi en samt betra þar sem ég er núna. Skrifstofan ákvað það líka en
ég fór samt og skoðaði og leist vel á.
Helga virðist vera treyst til smærri ákvarðana í daglegu lífi en ekki stórra ákvarðana á
borð við val á búsetu. Starfsfólk sveitarfélagsins hafði samráð við móður hans og hún
tók síðan ákvörðun fyrir hönd Helga án þess að hann væri spurður álits. Það kemur
kannski ekki á óvart að það fari eftir framboði og biðlistum hvað er í boði en upplýs-
ingar um valmöguleika virðast einnig af skornum skammti. Sem dæmi má nefna eina
af eldri konunum í rannsókninni sem hafði búið á sambýli frá því á níunda áratug