Uppeldi og menntun - 01.07.2013, Page 106

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 22(2) 2013106
UppHaf kennaramenntUnar í UppeldismiðUðUm HandmenntUm
Heimilisiðnaður og uppeldismiðaðar handmenntir
Við iðnvæðingu hins vestræna heims færðist gerð áhalda og fatnaðar smám saman frá
sveitaheimilum til verksmiðja. Handverkið hvarf þó ekki af heimilunum. Um miðja
19. öld var hugtakið heimilisiðnaður farið að ryðja sér til rúms, til aðgreiningar frá
verksmiðjuiðnaði. Einfaldasta útskýring hugtaksins heimilisiðnaðar er að það séu
hlutir sem gerðir eru á heimilum (Mörður Árnason, 2010). Á fyrstu áratugum 20.
aldar var hugtakið heimilisiðnaður þó fyrst og fremst tengt nýbreytni, framförum og
atvinnusköpun (Áslaug Sverrisdóttir, 2011). Heimilisiðnaðarstefnan tengist þjóðernis-
hyggju og varðveislu og hagnýtingu gamalla verkaðferða við að framleiða fallega og
nytsamlega hluti er hæfa kröfum nýs tíma en með vísun í þjóðlegan menningararf
(Heimilisiðnaðarfélag Íslands, 2013). Heimilisiðnaðinum var í upphafi einnig ætlað að
efla sjálfsbjargargetu heimila og gefa ungu handverksfólki tækifæri til að vinna fyrir
sér (Inga Lára Lárusdóttir, 1913).
Talsmenn heimilisiðnaðar á Íslandi á upphafstíma uppeldismiðaðra handmennta
voru sammála um að ef takast ætti að koma á fót iðnaði á heimilum á nýjan leik yrði
framleiðslan að svara kröfum tímans. Skiptar skoðanir voru þó á því hvort nýta bæri
íslenskan efnivið. Aðalatriðið var að koma á fót heimilisiðnaði sem gæti keppt við
innfluttan varning að gæðum og útliti. Heimilisiðnaðurinn átti að skila arði með því
að nýta betur vinnuafl og auka tekjur. Menn voru heldur ekki einhuga um það hvers
konar handverk og framleiðsla hentaði best. Hins vegar sáu margir handverkskennslu
í skólum sem leið til að mennta þjóðina í heimilisiðnaði, sem hefði síðan áhrif á fram-
gang hans í samfélaginu, íslensku atvinnulífi til hagsbóta (Áslaug Sverrisdóttir, 2011;
Sigrún P. Blöndal, 1929).
Þegar kennsla í uppeldismiðuðum handmenntum var kynnt hér á landi gaf Jón
Þórarinsson henni heitið skólaiðnaður, til aðgreiningar frá heimilisiðnaði, í ljósi ólíkra
markmiða þessara stefna. Hann segir meginmarkmið heimilisiðnaðar vera sjálfsbjargar-
viðleitni og að afla heimilinu tekna. Þótt skólaiðnaður sé um margt skyldur heimilis-
iðnaði þá sé markmið hans að „veita unglingum andlegt og líkamlegt uppeldi, að
mennta þá í orðsins sanna skilningi“ (Jón Þórarinsson, 1891, bls. 8).
UppHaf KEnnaraMEnntUnar Í UppElDisMiÐUÐUM
HanDMEnntUM á ÍslanDi
Fyrstu ákvæði um barnakennslu á Íslandi er að finna í tilskipun frá 12. desember 1860.
Þá var Reykjavíkurkaupstað gert skylt að stofna barnaskóla. Sett var reglugerð þann
27. október 1862 þar sem segir um menntun kennara: „Kennarar geta þeir einir orðið,
sem eru orðnir tvítugir að aldri og geta orðið prestar á Íslandi eður eru útskrifaðir
úr menntastofnun handa skólakennurum (skolelærerseminarium)“ (Reglugerð fyrir
barnaskóla í Reykjavík 27. október 1862). Til að stunda nám í skolelærerseminarium
þurfti að leita út fyrir landsteinana. Halldór Bjarnason frá Skildinganesi var fyrstur
Íslendinga til að ljúka kennaraprófi árið 1806 frá Blaagaardsseminariet í Danmörku
en hann kenndi aldrei á Íslandi. Pétur Guðjohnsen lauk formlegu kennaraprófi árið