Tímarit Máls og menningar - 01.09.1959, Blaðsíða 4

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
ef íslenzkir menntamenn hefðu ekki að jafnaði lilotið að vera sér þess meðvitandi að
áheyrendur þeirra voru ekki takmörkuð stétt, heldur, að minnsta kosti, hinn upplýstari
hluti allrar þjóðarinnar. Þannig hefur íslenzk menning, eftir að stéttaskipting hófst að
nokkru ráði í landinu, ákvarðazt af einskonar víxláhrifum: alþýðan lagði af mörkum
meginhluta menntamannanna, en menntunin varð samt ekki til að slíta sambandið á milli
foreldris og afkvæmis, ef svo mætti segja, sökum þess að foreldrið var nógu upplýst til
að fylgja afkvæminu eftir á hinum nýju leiðum.
Auðvitað ber því ekki að neita, og dettur heldur engum í hug, að flest andans stórmenni
vor á 19. öld og öndverðri þeirri 20. voru öðrum þræði mótuð af borgaralegum menn-
ingararfi Evrópu. En þó Þorsteinn Erlingsson væri fyrsti kommúnistinn í þeirra hópi er
auðsætt að hjá fyrirrennurum hans blandaðist hinn borgaralegi arfur einatt demókratískri
og alþýðlegri hugsun, löngu eftir að hinir borgaralegu hugsuðir meginlandsins höfðu
svikið flest hin upprunalegu loforð stéttar sinnar.
Lítum vér sér í lagi á íslenzkar bókmenntir á þessari öld, verður ennfremur ljóst að
þjóðfélagslegur uppruni rithöfunda hefur verið enn alþýðlegri, ef nokkuð er, heldur en á
19. öld, og samstaða þeirra með alþýðu ákveðnari og meðvitaðri. Þó allir rithöfundar vorir
t. d. á tímabilinu 1920—1950 hafi nú ekki verið kommúnistar, þá er vant að sjá meðal
þeirra marga menn sem gætu talizt fulltrúar og verjendur borgaralegs afturbalds: þó vel
væri leitað mundu sennilega ekki finnast fleiri en einn eða tveir.
Islenzkt afturhald hefur að sjálfsögðu unað þessu misrétti illa, og borgarastéttinni befur
sviðið því sárar sem henni óx meir fiskur um Itrygg að vera svo lítilsmegandi í andleg-
heitum sem raun ber vitni. Á þennan hátt er sannfæringin að það sé fínt að vera komm-
únisti til komin; afturhaldið gerði sér í rauninni ljóst, þó það játaði það ekki fullum
hálsi, að hvaða blekkingum sem það beitti gæti það aldrei teygt hinn heilaga eignarrétt
svo langt að hann næði til íslenzkrar menningar, og allra sízt til kórónu íslenzkrar menn-
ingar, bókmenntanna.
En á síðustu árum hafa nokkur veðurmerki bent til þess að íhaldið álíti nú loksins
sinn vitjunartíma í nánd. Borgarastéttin hefur nú aukizt tiltölulega að miklum mun, hún
er líka að verða rótgróin, eftir því sem gerist hér á landi: þar sem áður var fyrsta og
önnur kynslóð er nú komin önnur og þriðja. Og vel menntir menn úr borgarastétt tnunu
nú vera ekki aðeins að höfðatölu fleiri en nokkurn tíma áður heldur einnig hlutfallslega.
Það er því ekki nema eðlilegt að íhaldið hyggi á að reka sína „kúltúrpólitík“ ásamt hinni,
og álíti að hrauðstritið kref jist ekki lengur allra sinna handa.
Fyrir kommúnista, sem hljóta hvort sem er að horfast í augu við uppgang borgarastétt-
arinnar í landinu, þyrfti slík þróun ekki að vera að öllu leyti óhagstæð. Það er ekki hollt
að berjast alltaf við andstæðing sem er minnimáttar. Það er ólíkt meir uppörvandi fyrir
kommúnista að deila við vel mennta borgarastétt heldur en andlega ófullveðja. Sérhverjum
kommúnista er nauðsynlegt að kynna sér jafngaumgæfilega og höfunda sósíalismans þær
hugmyndir andstæðinganna sem veita sem gleggsta og fyllsta mynd af málstað þeirra. Á
19. öld hefur t. d. ekki verið síður ágóðavænlegt að lesa Joseph de Maistre cn Marx. En
Guðmund G. Ilagalín getur verið hættulegt fyrir kommúnista að lesa, cf þeir drægju af
þeirri lesningu þá ályktun að styrkur ihaldsins speglaðist í henni.
Það verður að játa að enn eru tilburðir íhaldsins í þessari menningarsókn hálf-fum-
kenndir og bera vott um lítið öryggi. í stuttu máli má segja að sóknin beinist í tvær áttir.
98