Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Síða 63

Á árabilinu 1927—1932, er umrædd
verk urðu til, hafði hann þegar sett
skýlaust fram hugmyndir sínar um
hlutverk og erindi nýrrar sósíalskrar
listar. En á hinu leitinu komu honum
tónsmíðakenningar Schönbergs fyrst
um sinn fyrir sjónir sem hrein tón-
smíðatæknileg formvandamál, og
hann reyndi að samhæfa þær hug-
myndum sínum um róttæka list. Frá
því um 1930 eða þar um bil er að
finna staðhæfingar Eislers á þessa
leið: Nýr kjarni róttækrar listar get-
ur aðeins skapazt í heimi baráttunn-
ar fyrir frelsi mannkynsins. — Schön-
berg hefur hins vegar gjört hylting-
una á sviði formsins. En í því sam-
bandi er eftirtektarvert, að einmitt
á þessu árabili hafði Eisler ótvírætt
snúið baki við ótónölum stíl, og þess
verður ekki vart í nokkru verki hans
um þetta leyti, að hann hagnýti sér
tylftarkerfi Schönbergs (sem sé frá
1927—’32). Það er auðvelt nú eftir
á að benda þannig á ýmsar mótsagn-
ir. Og enginn hefur sett ýms gífur-
mæli og venjuþanka frá þessum árum
undir skarpari smásjá en Eisler sjálf-
ur. Þegar teknir voru saman þættir
úr ritgjörðum hans frá fyrri árum
í tilefni sextugsafmælis hans og hann
beðinn að líta yfir, þá færðist hann
fyrst heldur undan því. Hann fól oss
að sjá um lesturinn með þeim orðum,
að vér yrðum að gæta þess, að engin
gífuryrði sín frá þessum árum flytu
með. En vér hljótum að horfast í
Eisler og Schönberg
augu við það, að nýjar og djarfar
hugmyndir koma einmitt mjög oft
í ljós í þessu formi og hin ósjálfráðu
ofurmæli eru aðeins reykurinn af
eldinum. Eisler lét hér ekki staðar
numið. í Diisseldorf-fyrirlestri sínum
árið 1931 sagði hann svo: „Ný tón-
list verður ekki til við það, að bylt
sé tónsmíðagrundvellinum sjálfum
(kann nicht durch Materialrevolution
entstehen), heldur við breytingar á
þjóðfélaginu, þar sem ný stétt tekur
völd og listin fær nýjan tilgang."
Þó gerði hann sér títt um þá hugsun,
hvort ekki mætti svo að segja hafa
endaskipti á Schönberg og „aðgreina
tækni og tjáningu,“ eins og hann
kemst að orði tveimur árum síðar.
í ritgerð árið 1937 segir hann svo:
„Fyrst verður að rannsaka, hvort hin
sérstöku verkefni, sem vorir tímar
setja tónskáldum sínum, verði yfir-
leitt leyst með þessari aðferð. Mikil-
vægasta verkefnið held ég sé að skapa
nýjan stil söngverka. Ég mundi því
telja ráð að setja saman ein-, tví- og
þrírödduð sönglög, eins einföld og
unnt er, því að með nýrri aðferð
verður að geta tekizt að setja ein-
falda hluti saman eigi síður en
flókna.“
Lj óst má vera, að þessar spurning-
ar lutu að vandamálum, sem kynslóð
hans var þá að brjóta til mergjar,
og ennfremur, að þær voru vaktar
af kennara hans, sem var honum fyr-
irmynd. Honum hlaut að vera það
173