Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Blaðsíða 64

Tímarit Máls og menningar
mikið í mun sem listamanni, er
hafði hina nýju kosti stöðugt fyrir
augum, að gera rækilega gangskör
að því að kanna þá. „Einhvern tíma
varð að bera eða bresta,“ sagði hann
eitt sinn á sjötta tug aldarinnar, er
um þetta var rætt. Og tilraun þá, að
„greina tækni frá tjáningu“ hjá
Schönberg, gerði Eisler sem kunnugt
er í fjölda verka á dvalarárum sínum
í Ameríku.
Þegar Eisler sneri heim aftur, gerði
hann allrækilega úttekt á framlagi
Schönbergs í tveimur kunnum rit-
gerðum: „Samfélagslegur grundvöll-
ur nútímatónlistar“ (1948) og „Arn-
old Schönberg“ (1955). Ófá ummæli
hans frá seinni árum koma þar einn-
ig til viðbótar. Hugsanir hans snúast
nú ekki framar um þá meginspurn-
ingu, eins og einnig er ljóst af hinum
prentuðu ritgerðum, hvort sósíölsk
raunhyggja í list verði grundvölluð
á aðferð Schönbergs og kerfi, heldur
fjallar hann um Schönberg sem sögu-
legt fyrirbæri í síðborgaralegri list.
Hvað finnur hann þá tólftónaaðferð-
inni til foráttu?
Þetta má einkum telja:
1. Hún á að gilda í öllum greinum
og tegundum tónlistar. Það er óheppi-
legt og hættulegt og leiðir af sér vél-
genga og einsniða tónlist. Stefjan
(fúgan) er oft tekin til dæmis í þessu
sambandi; en hin tíðkaða stefja er
aðeins eitt form af mörgum og þri-
gild og fjórgild röddun (kontra-
punktur) tiltölulega sjaldgæf.
2. ímyndunargáfa og hugvitssemi
eru í rauninni ekki frjálsar lengur,
heldur rígbundnar aðferðinni.
3. Frumformin og hvörf þeirra get-
ur að vísu hver byrjandi reiknað
sjálfkrafa, en eyrað grípur þau ekki.
4. Þar sem nota verður raðtóna
við hljómsetningu eftir kerfi Schön-
hergs, er sú hætta fyrir hendi — jafn-
vel fyrir meistara eins og Schönberg
— að hún verði tilgerð og utangátta.
5. Þá veldur það einnig vandkvæð-
um að áliti Eislers, hvernig sambandi
raðarinnar við tónformið er háttað.
Ef stefin hafa ekki skýrt og sérkenni-
legt svipmót, ef tónalar andstæður
greina þau ekki í sundur, þá glatar
formið, sérstaklega form af sónötu-
tagi, hinum upphaflega krafti sínum
og verður einungis svo sem „dáins
svipur“. í þessu efni finnur hann til
skorts á andstæðum, er því veldur að
heilir þættir og tónverk fá úrvinnslu-
kenndan svip, hvert sem tónsmíðar-
áformið hefur verið.
Hér verður látið staðar numið við
að tína til mótbárur Eislers, er eink-
um lúta að tónlistarforminu. Þær
verða ekki taldar smávægilegar. Kyrk-
inginn í forminu sér hann nú í tengsl-
um við æ meiri kjarnavisnun síð-
borgaralegrar listar, sem misst hefur
samband sitt við alþýðu manna. „Það
er hrunið hús, sem menn telja þar
heimili sitt,“ segir hann. Og þrátt
174