Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Page 103

þeirra. í hinni fyrrnefndu — lengstu sögu
bókarinnar — er ununarsamlegt skop í
dökkum lit; niðurrifsskop; níð kveðið um
fjölskylduvé og heiðvirt hjónalíf, spott og
spé jafnt um ófrelsi og frelsi góðs borgara.
Orð eins og „hesta kona“, „myndarkona“,
„heiðvirð kona“, „jietta virðulega hús [...]
siðmentandi og þögult“, „ábyrgðarþúngi og
siðgæðistilfinníng samfara kristilegri með-
alhegðun sem uppheldur þjóðfélaginu" —
þessi orð í neikvæðri speglun sýna nokkuð
hvert stefnt er í sögunni, þó að í þeim birt-
ist enganveginn blæbrigði eða uppsprettur
skopsins. Hér skal engin tilraun gerð til að
sundurgreina þetta skop, aðeins skal þess
getið að höfundur notar raunar eina af
klassískustu aðferðum skophöfunda: að af-
klæða „manninn" félagslegum „dulbún-
ingi“ sinum til að sýna nekt hans; annað
alkunnugt mótíf eru hinir tveir kumpánar,
skálkurinn og einfeldningurinn, en hvort-
tveggja efnið nær höfundurinn að gæða
lífsmætti nýstárleikans. Ég hika ekki við að
segja að húmorinn í þessari sögu er stór-
fenglegur, — en kannski auðnast oss ekki
að skynja húmor fremur en Svisslending-
um að sögn Durrenmatts, ekki hinn undir-
furðulega, hinn andríka, hinn þróttmikla.
En hinn þróttmikli húmor, sem segir þrátt
fyrir allt það sem menn treysta sér sízt til
að segja opinskátt (samkvæmt skilgrein-
ingu Freuds), mun reyndar vera sjaldgæft
fyrirbæri í íslenzkum bókmenntum, svo
mönnum er líklega vorkunn.
Auðvitað er skop þessarar sögu ekki allt
þar sem það er séð, það eflist til dæmis
stórum af árekstrinum við ólíkindalegan
frásagnarháttinn, hinn „hægfara setníng
sem prýðir góðan sögumann“. En þar á of-
an gerir sagan skop að sjáljri sér, leysir
sjálja sig í sundur, endar í tvíræði og snýr
sér frá lesandanum. Það er ekki aðeins
nokkuð hæpin „draumkona vikublaðsins,
álfko"« nútímaþjóðsögunnar" sem sundrar
Vmsagnir iim bækur
sögunni, heldur einkum matrónan góða,
sem stendur að lokum með pálmann í hönd-
unum: spuming, óskiljanleiki, storkun.
Sagan verður annað en hún virtist vera.
Það er mögulegt að líta á þessa byggingu
aðeins sem tækni, sem bragð höfundarins
til að halda lesendum í hæfilegri fjarlægð.
Sú viðleitni er algengari en menn kynnu
að halda að óathuguðu máli, og á sér djúp-
stæðari orsakir en svo að nægjanlegt sé að
hrista höfuðið yfir henni. Höfundur sem er
að byrja að skrifa heldur gjarnan að hann
sé að gefa sig lesendum heilan og óskiptan.
Hann kemst fljótlega að því að aðeins litl-
um hluta gjafarinnar er tekið með þökkum,
og að sá hluti er gerður að allt öðru en
hann vildi. Því ástríðufyllri og opinskárri
sem höfundurinn var, því meiri líkur em
til að verk hans séu „túlkuð“ af lesendum
í allt aðra átt en honum gat dottið í hug.
Dreginn út úr þeim einn þáttur, teygður,
tættur, — hinum kastað á glæ. Höfundur-
inn rekur sig á takmarkaða samskiptahæfni
mannlegra vitunda. Við þessa annmarka
verður hann að búa, sætta sig við að þeir
séu fylgifiskur stöðu hans í heiminum, og
starfa þrátt fyrir þá vitneskju. Nú veit höf-
undurinn raunar að veruleikinn er vem-
leiki og bók er aðeins hók, en við þessum
vanda getur hann snúizt á þann hátt að
leitast við að gera bækur sínar sjálfum sér
nœgar eins og veruleikann, ógagnsæar eins
og veruleikann. Hann neitar að draga nið-
urstöður fyrir lesandann, hann „setur upp“
sjálfstæðan heim og lætur lesandann um að
rata um þann heim. Vér hyggjum raunar
að í þessu sé nokkur sjálfsblekking fólgin,
en ekki að viðleitnin sé einskisnýt eða
ástæðulaus, og hitt er óhrekjanlegt að hún
er mikilsráðandi í bókmenntum þessara
ára.
En það er líka hægt að skoða sundrungu
sögunnar sem augljóst merki þess að skop-
ið sé aðeins aukaatriði, eða betur sagt: að
213