Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Side 104

Tímarit Máls og menningar
skopið sé full alvara. Það mun þá mega
segja, að höfundurinn taki hér til alvariegr-
ar meðferðar enn á ný, en með aðstoð full-
veðja (souverain) liáðs, efni sem honum
liefur löngum verið mjög hugleikið, tema
sem mætti kannski einkenna með orðunum
„heilt hjarta — hálft líf“, með tilvísun til
FegurSar himinsins (bls. 15): „... þar sem
líf manna virðist vera eindrægnin sjálf, ást-
in heil, barnalánið fullkomið, afkoman lýta-
iaus, þar er iífið ekki heldur satt og vissu-
lega ekki nema hálft. Heilt hjarta, hálft
líf.“ Þegar dreginn hefur verið frá hinn
gjörsamlega huglægi tónn í þesssum línum,
þá er eftir viðfangsefnið í „Veiðitúr í ó-
bygðum“. Húsin tvö, konumar tvær, eigin-
mennirnir tveir: annarsvegar þetta stóra
hús þar sem aldrei var „fis inni né úti,
gardínurnar hvítar af línsterkju, stjúpmæð-
ur og morgunfrúr í garðinum á bakvið",
bóndinn sem í tuttuguogfimm ár hefur ekki
um annað hugsað en hvað hann væri vel
giftur; hinsvegar hið „marghrunda, marg-
reista hús“, og heimilisfaðirinn sem
gleymdi oft að leggja heimilinu meðan
börnin voru ung, og hafði framhjá eigin-
konunni, „stundum með þremur fyrir utan
þær í útlöndum; og hann kom oft fullur
heim. En ég elskaði hann hvað oft sem
hann braut húsið.“ — Hljóðar ekki niður-
staða þessarar sögu upp á þá trúarjátningu
að „lífið gerist í tveim skautum og er upp
á móti sjálfu sér, og þaS er þessvegna aS
þaS er líf“ (FegurS himinsins, s. st.). Þessi
trú er dulrænublandin, og sagan endar í
valdi hinnar góSu matrónu, þessarar per-
sónu sem vér þekkjum ekki og getum ekki
skiliS. — TvíræSi, klofningur formsins er
æ greinilegra einkenni á síSustu skáldverk-
um Halldórs Laxness. Það er sjálfsagt með-
al annars þessvegna að margir lesendur
lians eru gáttaðir á þessum verkum. Það
er augljóst að með slíkum tilraunum teflir
höfundur á tvæ>- hættur, og fyrir mitt leyti
fæ ég ekki séð að þetta hættuspil hafi
heppnazt í hinum nýlegu leikritum hans.
Aftur á móti er „Veiðitúr í óbygðum" í
liinu rétta jafnvægi fjarlægðar og nálægð-
ar, skopið og háðið er lífsloft sögunnar,
tvísæi hennar tendrar neista og gefur í-
myndunaraflinu verk að vinna.
Sagan um Jón í Brauðhúsum er örstutt,
tíu litlar blaðsíður. Hún er með því óbrotn-
asta sem Halldór Kiljan Laxness hefur
lengi skrifað. Hún er auðsjáanlega samin,
að minnsta kosti að nokkru leyti, sem and-
svar við hinni merkilegu ritgerð Þórbergs
Þórðarsonar, „Rangsnúin mannúð“, sem
birtist í þessu tímariti fyrir rúmu ári. Hún
fjallar fyrst og fremst um vonbrigðin, um
uppgjöfina, um sundrungu fylkinganna, um
afturkippinn eftir hamslausar vonir, um
það sem vel mætti kalla hinn leynda harm-
leik vorra tíma. Þetta er velyfirlögð og
tempruð auglýsing höfundarins um grund-
vallarleysi og sjálfsblekkingu þeirrar póli-
tísku baráttu sem hann átti áður fyrr hlut
að, þar sem lagðar eru fram forsendumar
fyrir núverandi vantrú hans á möguleika
og tilgangi pólitískrar athafnar. Þessi ó-
beina yfirlýsing er miklu verðmætari og al-
varlegri og verðari athugunar en ýmsar
næsta kátlegar umsagnir höfundar um
stjórnmál frá síðustu árum, vegna þess að
hún er reist á innsýn í raunverulegt sálrænt
og félagslegt fyrirbæri þessara tíma. Það
er fullljóst að um er að ræða vonir og fyrir-
heit byltingarinnar á öðrum fjórðungi ald-
arinnar, í Evrópu, með sérstakri tilvísun til
Islands, og vonsvikin og upplausn málstað-
arins, niðurgrotnun bjartsýninnar á þriðja
fjórðungi aldarinnar: „Filpus: Já við bið-
um og vonuðum allir — leingi, hver þar
sem hann var kominn. — Andris: Já. —
Filpus: En það kom ekki. — Andris: Nei.“
„Filpus: Áður var allt aukaatriði nema
eitt. Nú er einhvernveginn allt einskisvert,
214