Tímarit Máls og menningar


Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Side 107

Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Side 107
sagt, — og þar í felst þegar vottur veik- leika. Persónan X er samansett úr ýmsum þátt- um en dulrænn mannsskilningur er ein helzta forsenda hennar. Sá skilningur er ef til vill eldri en allt annað í „heimsmynd" Halldórs Kiljans Laxness, og á kannski rætur í aldagömlum vestrænum quietisma og trúarhugmyndum, og í rómantískri eða síðrómantískri eða symbólískri dulhyggju, sem hefur átt sér gróðurreit í hinni ungu íslenzku skáldakynslóð kringum 1920. Ætli sé ekki nærri sanni að þessi dulhyggja birtist einkum í því að persónurnar sem bera merki hennar eru upphafnar yfir heim- inn, þær þurfa ekki á að halda hinum venjulegu „óhreinu" meðölum sem hvers- dagslegir menn eru dæmdir til að nota til að geta lifað. Þær nálgast raunar að vera fullkomnar í dulspekilegum skilningi. „Magischer Idealismus" rómantíkurinnar er ekki langt undan. Ég hygg að þessi skiln- ingur varpi nokkrum blæ á sumar mann- lýsingar Halldórs Laxness frá byrjun, án þess þó ég rugli honum saman við þá snilld- arlegu niðurstöðu sem hann hefur að leið- arljósi í flestum merkustu persónulýsing- um í seinni verkum sínum: að mannlegur veruleiki gengur ekki upp eins og reikn- ingsdæmi, að það verður alltaf eitthvað eft- ir óskýrt, eitthvað sem ekki er hægt að nálgast. Ég held sé rétt að leggja einnig áherzlu á það hversu quietisminn í almennri merk- ingu á mikinn hlut að tilorðningu persón- unnar X vegna þess að sá dulræni bak- grunnur bennar er varla til kominn fyrir áhrif taóismans á lffsskoðun Halldórs Lax- ness.1 Miklu líklegra er að taóisminn verði nokkurskonar viðbót við þær dulrænutil- 1 Peter Ilallberg hefur skrifað ágæta grein um það efni, „Litla bókin um veginn og Halldór Laxness“ (Tímarit M. m. 1962). Umsagnir um bœkur hneigingar sem voru samgrónar Halldóri Laxness frá fyrsta fari. Nú er hinn aust- ræni quietismi Bókarinnar um veginn eng- anveginn ólíknr vestrænum quietisma og dulhyggju, -— sumir paradoxar hennar eiga sér næsta nákvæmar hliðstæður í Nýja- testamentinu, svo ekki sé talað um hér um bil orðréttar líkingar við speki Heraklíts, — hvort sem um er að kenna hæpnum þýð- ingum hins kínverska smákvers, sem sumir fróðir menn telja óþýðanlegt, og jafnvel ó- skiljanlegt á frummálinu ... En það er samt víst að þessi viðbót hefur haft breyt- ingu á stefnu í för með sér, nýjar áherzlur, og einkum fastari áherzlur. En raunar er „taóismi" Halldórs Kiljans Laxness mjög persónulegur: fróðlegast er að sjá hvað það er í taóismanum sem hann hefur dregið til sín, og hvaða afbakanir taóisminn hefur orðið fyrir í meðferð hans. Ahrifa taóismans á mótun skáldsagna- persóna sér naumast stað í verki Halldórs Laxness fyrr en í Ljósvíkingnum, en þau eru þar mjög almenns eðlis, og stopul, einna helzt bundin hinu lýríska registri verksins. Þó verður þar þegar vart atriðis sem einna staðfastlegast einkennir persónuna X: það er sú fyrirmynd mannlegra athafna sem felst í formúlunni „að starfa án strits" eða „að rnega sín mikils án þess að láta til sín taka“.2 Þegar öllu er á botninn hvolft er þetta líklega eini þáttur persónunnar X sem ekki væri unnt að skýra öðruvísi en með tilvísun til taóismans. Þar með er þó ekki sagt að áhrif taóismans á heildarblæ persónunnar séu ekki önnur og meiri, né heldur að til hans verði ekki raktir að nokkru aðrir þættir hennar sem síðan hafa umskapazt svo mjög í meðferð höfundarins að þeir eru vart þekkjanlegir aftur. Umburðarlyndi er til dæmis tema sem - Hér er vitnað í þýðingu þeirra Jakobs Smára og Yngva Jóhannessonar. 217
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132
Side 133
Side 134
Side 135
Side 136
Side 137
Side 138
Side 139
Side 140

x

Tímarit Máls og menningar

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tímarit Máls og menningar
https://timarit.is/publication/1109

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.