Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Page 107

sagt, — og þar í felst þegar vottur veik-
leika.
Persónan X er samansett úr ýmsum þátt-
um en dulrænn mannsskilningur er ein
helzta forsenda hennar. Sá skilningur er ef
til vill eldri en allt annað í „heimsmynd"
Halldórs Kiljans Laxness, og á kannski
rætur í aldagömlum vestrænum quietisma
og trúarhugmyndum, og í rómantískri eða
síðrómantískri eða symbólískri dulhyggju,
sem hefur átt sér gróðurreit í hinni ungu
íslenzku skáldakynslóð kringum 1920. Ætli
sé ekki nærri sanni að þessi dulhyggja
birtist einkum í því að persónurnar sem
bera merki hennar eru upphafnar yfir heim-
inn, þær þurfa ekki á að halda hinum
venjulegu „óhreinu" meðölum sem hvers-
dagslegir menn eru dæmdir til að nota til
að geta lifað. Þær nálgast raunar að vera
fullkomnar í dulspekilegum skilningi.
„Magischer Idealismus" rómantíkurinnar er
ekki langt undan. Ég hygg að þessi skiln-
ingur varpi nokkrum blæ á sumar mann-
lýsingar Halldórs Laxness frá byrjun, án
þess þó ég rugli honum saman við þá snilld-
arlegu niðurstöðu sem hann hefur að leið-
arljósi í flestum merkustu persónulýsing-
um í seinni verkum sínum: að mannlegur
veruleiki gengur ekki upp eins og reikn-
ingsdæmi, að það verður alltaf eitthvað eft-
ir óskýrt, eitthvað sem ekki er hægt að
nálgast.
Ég held sé rétt að leggja einnig áherzlu
á það hversu quietisminn í almennri merk-
ingu á mikinn hlut að tilorðningu persón-
unnar X vegna þess að sá dulræni bak-
grunnur bennar er varla til kominn fyrir
áhrif taóismans á lffsskoðun Halldórs Lax-
ness.1 Miklu líklegra er að taóisminn verði
nokkurskonar viðbót við þær dulrænutil-
1 Peter Ilallberg hefur skrifað ágæta
grein um það efni, „Litla bókin um veginn
og Halldór Laxness“ (Tímarit M. m. 1962).
Umsagnir um bœkur
hneigingar sem voru samgrónar Halldóri
Laxness frá fyrsta fari. Nú er hinn aust-
ræni quietismi Bókarinnar um veginn eng-
anveginn ólíknr vestrænum quietisma og
dulhyggju, -— sumir paradoxar hennar eiga
sér næsta nákvæmar hliðstæður í Nýja-
testamentinu, svo ekki sé talað um hér um
bil orðréttar líkingar við speki Heraklíts,
— hvort sem um er að kenna hæpnum þýð-
ingum hins kínverska smákvers, sem sumir
fróðir menn telja óþýðanlegt, og jafnvel ó-
skiljanlegt á frummálinu ... En það er
samt víst að þessi viðbót hefur haft breyt-
ingu á stefnu í för með sér, nýjar áherzlur,
og einkum fastari áherzlur. En raunar er
„taóismi" Halldórs Kiljans Laxness mjög
persónulegur: fróðlegast er að sjá hvað það
er í taóismanum sem hann hefur dregið til
sín, og hvaða afbakanir taóisminn hefur
orðið fyrir í meðferð hans.
Ahrifa taóismans á mótun skáldsagna-
persóna sér naumast stað í verki Halldórs
Laxness fyrr en í Ljósvíkingnum, en þau
eru þar mjög almenns eðlis, og stopul, einna
helzt bundin hinu lýríska registri verksins.
Þó verður þar þegar vart atriðis sem einna
staðfastlegast einkennir persónuna X: það
er sú fyrirmynd mannlegra athafna sem
felst í formúlunni „að starfa án strits" eða
„að rnega sín mikils án þess að láta til sín
taka“.2 Þegar öllu er á botninn hvolft er
þetta líklega eini þáttur persónunnar X
sem ekki væri unnt að skýra öðruvísi en
með tilvísun til taóismans. Þar með er þó
ekki sagt að áhrif taóismans á heildarblæ
persónunnar séu ekki önnur og meiri, né
heldur að til hans verði ekki raktir að
nokkru aðrir þættir hennar sem síðan hafa
umskapazt svo mjög í meðferð höfundarins
að þeir eru vart þekkjanlegir aftur.
Umburðarlyndi er til dæmis tema sem
- Hér er vitnað í þýðingu þeirra Jakobs
Smára og Yngva Jóhannessonar.
217