Tímarit Máls og menningar - 01.09.1982, Blaðsíða 59

Latneskur andi
gripur og fötin undirstrika það; um klæðin gildir það sama: föt hafa
ekkert hagnýtt gildi. Formlaus lýðurinn vinnur í formlausum samfest-
ingum.
Hneigð hins latneska anda til að fangelsa landslagið og formbinda
það hefur vakið meðal latneskra þjóða ríkan uppreisnar- og bylting-
aranda. Formstefnan hefur vakið upp ólíka, samhliða, næstum jafn
sterka stefnu, þá uppreisnarstefnu sem berst fyrir frelsi formsins eða
hinu óbundna eðlilega formi, ef hægt er að tala um að eitthvað sé
eðlilegt, annað en það sem er líffræðilega rétt og óhagganlegt.
Ekki er að undra þótt gegn hinum stranga heimi reglu og akademísks
skipulags hafi í hinum latneska heimi risið sterk öfl stjórnleysishug-
mynda sem boða fráhvarf frá valdi. Hugmyndin um afturhvarf til
óbrotinnar náttúru spratt úr slíkum hugmyndum. Svipað er að segja
um ótal stöðugar uppreisnir latneskra listamanna gegn föstum leikregl-
um í bókmenntum, heimspeki og í málaralist.
Eðlilegt er og engin hending að impressionisminn spratt og dafnaði í
borg sem var jafn fjandsamleg náttúrunni og París. Borgin var ekki
aðeins fjandsamleg náttúrunni í vinnustofum málaranna eða í unaði
hins agaða formheims Ingres eða í fúlu andríki bókmenntasalanna eða í
siðum og reglum hirðar og borgara, heldur ríkti hvarvetna oftrú á viti
og anda á kostnað skynjunarinnar og hinnar óskynsamlegu hegðunar
sem er svo rík í eðli okkar og nauðsynleg. Það hafði gerst að vitið varð
hættulegt, enda er vitið oft hræðilega vitlaust og hættulegt lífinu.
Eg hef reynt að lýsa togstreitunni milli bundinnar náttúru og hinnar,
sem er að mestu ósnortin og vart bundin öðru en sínu innsta eðli, og
reynt að benda á að uppreisnarandi og regla eru hinum latneska manni í
blóð borin. Þetta á einkum við um milli- og lágstéttir og borgaralegt
menntafólk, sökum tvíeðlis þess: annars vegar er heft náttúra, hins
vegar óheft. En núna, vegna breyttra uppeldisvenja, hefur skapferli og
gerð hins latneska manns breyst óðfluga.
Sú breyting sem hefur orðið á latnesku geðslagi stafar ekki allskostar
af engilsaxneskum eða germönskum áhrifum, eins og látið er í veðri
vaka, heldur breyta nýir þjóðfélagshættir uppeldi landsmanna.
I þeim löndum Suður-Evrópu þar sem stéttaskipting var rótgrónust
var tvíeðli manna mest áberandi: sami maður gat verið siðfágaður,
sléttur og felldur, en um leið frumstæður og ruddalegur þrjótur ef því
var að skipta, en ævinlega jafn formfastur í glæpum sínum sem góð-
verkum. Furðu sætti hvað ríkar andstæður gátu búið í sátt og samlyndi
425