Tímarit Máls og menningar - 01.09.1982, Blaðsíða 78

Tímarit Máls og menningar
fyrir lesendum sínum að hann hafi skort kunnáttu eða aðra eiginleika til að
fá nokkurn botn í viðkomandi verk. I raun er þetta þó fyrst og fremst
slungin aðferð „yfirvaldsins“ til að sýna óskeikulleika sinn. Lesandinn á að
sjálfsögðu að fá á tilfinninguna að það sé verkinu sem ábótavant er, ekki
gagnrýnandanum.17
Lítum aftur á röksemdafærslu Jóhönnu. Næst kvartar hún yfir því að
ekkert sé gert til að skýra fyrir lesandanum af hverju útþensla Miðgarðs sé
af hinu illa og hvað dramatískt lokaandartak sögunnar þýði. Hún tekur því
ekkert tillit til þess að í sögunni birtist höfundur sem telur sig ekki færan
um skýringar og svör við því sem gerist (þess má geta að Ornólfur talar um
að „ótvíræður kostur" bókarinnar sé að „hún vekur fleiri spurningar en hún
svarar.“) Jóhanna segir kaflana hafa virkað á sig „eins og nettar smásögu-
byrjanir“ og henni hafi dottið í hug:
. . . að þar myndi koma að höfundur fléttaði örlög allra þessara persóna
saman á einhvern áhrifamikinn hátt til að fá botn í þetta. En svo varð ekki.
Nú býður mér í grun að ritdómarinn hafi ekki lesið bókina nema einu sinni
og það í miklum flýti. Sögumaðurinn — „höfundurinn“ sem mælir í 1.
persónu — tekur skýrt og skorinort fram að hann geti einungis birt svip-
myndir af fólki (109), tilveran bjóði honum ekki upp á heilsteypta sögu;
samt býsnast ritdómarinn yfir því að sagan sé ekki fléttuð saman „á
einhvern áhrifamikinn hátt“. Og ekki getur Jóhanna heldur notað þetta sem
almennt viðmið; stór hluti prósaskáldskapar á okkar öld hefur horfið frá
slíkri „heilsteyptri" sögusköpun og „fléttar“ sögur sínar á annan hátt. Hið
sama gildir um persónusköpunina sem Jóhanna telur að sé „ekki fyrir að
fara í bókinni" (um leið og Illuga og Örnólfi finnast persónur „haganlegar"
og „lifandi" — svona er nú hægt að skoða skáldverk ólíkum augum!).
Með þessu hef ég alls ekki afsannað að Haustið er rautt sé „vond bók“,
enda slíkt ekki ætlun mín, og auðvitað var sjálfsagt að Jóhanna léti þessa
skoðun í ljós. En málafærsla hennar fær ekki staðist, hvorki sem greining á
sögunni né sem rök fyrir þessari skoðun. Ef það sem Jóhanna nefnir eru
einu ástæðurnar fyrir því að henni fannst bókin vond, þá eru þær bundnar
við smekk hennar og slíkt hefði þurft að gera lesendum ljóst.
Illugi gerir að vissu leyti sömu mistök í sínum dómi. Hann finnur það
fyrst og fremst að sögunni að pólítisk skrif og stéttabarátta skemmi fyrir
annars lífvænlegri sögu og persónum, og hið fyrrnefnda sé jafnvel óþarfa
viðbót sem kannski sé til komin af því að höfundi hafi ekki fundist hann
eiga nægt söguefni. Hér verður að segja að komið sé aftan að lesandanum.
Illugi ræðir að vísu um notkun gamalla „frasa“ (það gera allir ritdómararn-
444