Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Síða 31

Hugsjón Goethes
varpa ljósi á takmarkanir þess skoðunarmáta í eins konar umbótaskyni,
vegna þess að bókmenntarýnir á ekki kost á öðrum jafnfrjóum.
Námsárin eru firnalöng bók, tæpar þúsund síður, og næstum því jafn-
leiðinleg og Ævi Johnsons eftir Boswell; einhvern veginn saknar maður
ástríðna Werthers unga eða hrekkvísi Mefistós í Fást. Verkið kom út á
árunum 1794 — 1796, einhverjum mestu umbrotaárum Evrópu, og
uppistaða þess er þroskaferill aðalpersónunnar Vilhjálms Meisters. Hann
er dreyminn kaupmannssonur, ógurlega veikur fyrir öllu því sem tengist
leikhúsi, þ. á m. leikkonum, en heldur lítið gefinn fyrir verslunarstörfin.
Við fylgjum honum á langri leið að heiman, á þvælingi með farandleik-
flokki, uns hann kemst í félagsskap útvalinna þar sem hann nær því
jafnvægi milli hugsjóna og praktísks starfs, sem Goethe taldi aðalsmerki
mannlegs þroska. Það er ekkert smáræði sem höfundur ætlar sér með
verkinu, sbr. orð Kristins E. Andréssonar í Nýjum augum: „. . . megin-
efnið er að kanna þroskamöguleika einstaklingsins við þessi sögulegu
tímamót og meta hlut nauðsynjar og tilviljana og sjá í hverju örlög
mannsins eru fólgin og hvað ráði gerðum hans.“J En hvað er þroski á
þessum tíma, áður en þroskaþjálfun varð sérstök atvinnugrein, og hvernig
má öðlast hann?
Myndin af Þýskalandi Goethes
Þjóðverjinn Leo Löwenthal (f. 1900), sem reyndar hefur búið í Bandaríkj-
unum sl. 50 ár, er með merkustu brautryðjendum á sviði félagslegra
bókmenntarannsókna, þótt hann sé ekki jafn þekktur og Georg Lukács.
Hann var um áratugaskeið náinn samstarfsmaður þeirra Max Horkheimers
og T. W. Adornos, fyrst við Rannsóknarstofnun í samfélagsfræðum í
Frankfurt, síðar í útlegðinni í Ameríku. Um það leyti sem Halldór Laxness
skrifaði Alþýðubókina var Löwenthal að feta sig áfram með marxíska
bókmenntarýni, og samdi ritgerðaröð um þýskar 19. aldar bókmenntir;
nokkrar birtust í tímaritum og aðrar voru fluttar sem fyrirlestrar hjá
fræðslusambandi verkamanna. í einni ritgerðinni fjallar hann um Goethe,
og hefur hana á ræðu um eymd og volæði þýskar borgarastéttar á sama
tíma og sú franska stóð í stórræðum. Bæði í efnahagsmálum og pólitík
stóðu þjóðverjar frökkum langt að baki. Af einhverjum ástæðum hefur það
alltaf farið mjög í taugar marxista, hvað þýskir borgarar voru sáttir við
hlutskipti sitt á þessum tíma sem auðmjúkir verslunar- og iðnaðarmenn á
víð og dreif um ótal furstadæmi. Að vísu gætti nokkurs óþols í þeirri
borgaralegu hugsjónahreyfingu sem kenndi sig við Sturm und Drang, en
að lokum sukku flestir liðsmenn hennar niður í spillingarfen eða frömdu
525