Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Page 37

Hugsjón Goethes
miklar hugsjónir og verðugt starf. Þetta þótti rómantískum samtíðar-
mönnum Goethes billeg lausn á tilvistarvandanum, og eins var Lukácsi
farið í fyrstu, hugsjónin virtist fjarri þýskum veruleika. En þegar hann situr
í Sovétríkjunum á fjórða áratugnum og skrifar um Námsárin, gengst inn á
forsendur þeirra og lofar endinn alveg sérstaklega, er hann sjálfur fluttur til
„sinnar menningarlegu eyjar í miðju valdabákni, sem sýndi öllum afurðum
lýðræðislegrar menningar fullan fjandskap",15 einsog lærisveinn hans Ferens
Fehér hefur orðað það. Lukács leggur áherslu á að Goethe hafi ekki sagt
skilið við hugsjónir sínar þótt hann léti fara vel um sig í Weimar. Það var
bara engin önnur leið en að sætta sig við veruleikann, hugsjónirnar gátu
hvergi lifað nema í listinni.
Lukács lítur svo á að Goethe hafi stutt samfélagsleg markmið frönsku
byltingarinnar, en hafnað ,skrílslegum‘ aðferðum hennar: með nokkrum
rétti mætti hafa skömu orð um afstöðu hans sjálfs til kommúnismans á
tímum Stalíns. Víst er að Goethe aðhylltist í orði kveðnu borgaralegar
frelsishugsjónir, en samdi engu að síður skopleiki á móti frönsku bylt-
ingunni (sem bókmenntasögum ber saman um að hafi verið hallærislegir,
enda hefur enginn þeirra lifað). Bæði Goethe og Lukács sóttu sér styrk í
upphafinn menningarlegan klassísisma gegn hryssingslegum veruleikanum.
Tvíhyggja Lukácsar í fyrrnefndu æskuverki, Sálin og formin, móthverfan
milli hinna stórkostlegu hugsýna og hins ómerkilega veruleika, er hér
endurborin á nýjum grundvelli. I báðum tilvikum er pólítískt andóf talið
þýðingarlítið.
Það er létt verk og löðurmannlegt að gagnrýna þá herra eftir á fyrir að
hafa ekki sýnt hetjulega sjálfsfórnarstefnu (því má þó ekki gleyma að
Lukács studdi lýðræðisöflin í ungverska kommúnistaflokknum eindregið
1956). Ætlunin með þessum samanburði er fremur að sýna að hve miklu
leyti mat gagnrýnandans Lukácsar ræðst af stöðu hans sjálfs, og hvernig sú
staða takmarkar sjónarhorn hans og veldur mótsögnum í málflutningnum:
Þýsk borgarastétt má þola þungar skammir fyrir að rísa ekki gegn leifum
lénsveldisins og eymd stjórnskipunarinnar undir lok 18. aldar, fyrir að hafa
„svikið“ hina borgaralegu byltingu, en Goethe er aftur á móti sagður hafa
ratað hinn eina færa veg inn á vettvang bókmenntanna.
Goethe var ótrúlega glöggskyggn á margt í samtíma sínum, en hann var
maður málamiðlana, „boðskapur" hans til komandi kynslóða í hæsta máta
tvíræður, einsog menn geta fullvissað sig um með því að bera saman
austur- og vesturþýskar útleggingar á ævistarfi hans. Eins er það í listræn-
um efnum: sumir róttækir rithöfundar hafa reynt að sækja til hans styrk,
en oftar hafa þó afturhaldsmenn í bókmenntum veifað verkum hans gegn
framúrstefnu og tilraunamennsku.
531