Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Qupperneq 41

Hugsjón Goethes
Frímúrarar og skáldsagnagerð
í uppgjörinu við lénsveldið og gildi þess á 18. öld fengu hugtök einsog
þróun og þroski nýja, veraldlega merkingu, sjálfsafneitun á leið til guðs
víkur fyrir hugmyndum um jarðneska hamingju hvers einstaklings. Hug-
myndin um vaxandi þroska einstaklingsins er ekki bara leiðarljós Námsár-
anna, hún ræður líka byggingu verksins. I lok þess kemst lesandinn að því
að leyniregla sem kennir sig við Turn hefur fylgt Vilhjálmi hvert fótmál,
útsendarar hennar hafa í ýmsum gervum boðað honum skynsemistrú á
leiðinni, svo hann geti valið þá lífsbraut sem er eðli hans samkvæm. I lok
bókarinnar fær Vilhjálmur meira að segja að sjá handrit þar sem öll
þroskabraut hans hefur verið skráð fyrirfram, leynireglan hefur ráðið
framvindu sögunnar.
Turninn er einhvers konar frímúrararegla. 18. öldin var stór öld fyrir
frímúrara, félagsskapur þeirra efldist þá gífurlega. Sjálfur gerðist Goethe
frímúrari árið 1780, og tveimur árum síðar var hann gerður að meistara
reglunnar. Danski fræðimaðurinn Aage Henriksen segir í ritgerð um
frímúrara á þessum tíma að þeir hafi „einkum fengist við uppeldi fullorð-
inna.“21 Hann telur að Námsárin séu uppbyggð samkvæmt ritúölum sem
kennd eru við Jóhannes skírara, og sem lýsa menntun lærlings sem verður
sveinn og loks meistari. Ber nú allt að sama brunni: hlutverk listamanna við
furstahirðir og hlutverk frímúrara í samfélaginu á síðasta skeiði lénsveldis.
Goethe hefur auðvitað margt viturlegt að segja um námsár höfuðpersónu
sinnar, en bygging sögunnar er öll fremur laus í reipunum, einn viðburður
rekur annan og tengingar eru oft með glannalegasta móti (frá sjónarhóli
síðari tíma skáldsagna). Nútímalesanda finnst margt til í orðum svissneska
germanistans Emils Staigers um Vilhjálm eftir að hann hefur sagt skilið við
leikhúsið: „I stað þess að lifa virðist hann vera að ljúka ákveðnu námsefni.“22
Staiger segir ennfremur að Vilhjálmur sé að lokum kominn í félagsskap svo
framúrskarandi þroskaðs fólks, að hvorki höfundur né lesendur geti náð
upp í það. Þegar svo er komið hafa þær persónur sem voru fulltrúar lægri
þrepa á þroskabraut Vilhjálms horfið úr iífi hans. Philine sem heillaði hann
forðum er gift, á von á barni og hefur glatað æskufegurð sinni (maðurinn
hennar segir um hana: „Það er ekki hægt að hugsa sér neitt ólögulegra og
hlægilegra í þessum heimi en hana“); dularfulla stúlkan Mignon, sem Vil-
hjálmur hafði tekið að sér og sem „ekkert var nema djúp þrá“ er dáin.
Þess má geta að tvær af persónum bókarinnar, Mignon og gamall
hörpuleikari, eru sóttar til rómantíkurinnar, enda voru rómantísku höfund-
arnir hrifnastir af þeim. En sú heillandi kona Philine hefur greinilega sett
túlkendur í nokkurn vanda: Staiger segir að hún sé eins konar leif frá
535