Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Blaðsíða 92

Tímarit Máls og menningar
slíkra sagna beinlínis að markmiði frásögunnar og semja skemmtisögur sem
í verki hefðu sambærilegt notagildi við skapandi skáldbókmenntir. Til þess
að koma á framfæri við lesendur, sem ekki njóta góðra bóka ella, boðskap
sínum, skilningi á manninum, samfélaginu, heiminum sem við byggjum, og
stuðla þar með eftir mætti að breytingu hans til bóta. Er þetta hægt?
Það er að sönnu margt hægt að gera. Og mest undir lesanda komið hvað
verður úr. Ekki fer það neitt á milli mála, til dæmis, að í heilu líki birtist í
Sögu um glæp býsna fjölbreytt og víðtæk lýsing aldarfars í Svíþjóð á tíma
sögunnar. Ekki nóg með að víða í sögunum geti staðkunnugur maður þekkt
sig í landslagi, landafræði þeirra, og hvað eftir annað sé höfðað beint og
óbeint til raunverulegra atburða í samtíð þeirra. I og með fjölmörgum
einstökum atvikum og mannlýsingum, umfram sjálft aðalefni hverrar sögu,
tekst Sögu um glæp greiðlega að færa lesanda heim sanninn um mannlíf og
umhverfi, fólk og samfélagshætti sem nema má ef ekki sem raunréttan
veruleika þá raunhæfa eftirmynd hans.
Það er skilmerkilega frá öllu þessu sagt. En frásögnin er aldrei hlutlaus,
efnið lýtur ævinlega ritstjórn, markvísri stílfærslu og þar með túlkun hins
samfélagslega efnis. Asamt hinum augljósa stéttamun sakamanna, sem
jafnframt verður æ skýrari eðlismunur þeirra þegar fram kemur í Sögu um
glæp, er allur sami munur augljós á lýsingu alþýðumanna og yfirstéttarfólks
þó það komi minna við söguna. Ljóst er að starfshópar eins og óbreyttir
liðsmenn lögreglunnar, blaðamenn, læknar, svo ekki sé talað um embætt-
ismenn í dómskerfinu og stjórnmálamenn, njóta ekki mikils álits í sögunni;
og verða að vísu æ því meiri skrípi sem lengra líður á hana. Manngildismat
má einatt ráða af klæðaburði, húsbúnaði, heimilisháttum, tískubundnum
smekk á þessa og þvílíka hluti. Að baki hinni trúverðugu aldarfarslýsingu
og mannlýsingum má greina að verki æ ráðnari skoðun stétta, manngerða
og einstaklinga, svo einkar áþekkt formúlubundnum mannskilningi og
mannlýsingum annarra skemmtibókmennta.
Svipuðu máli gegnir um hugmyndaefni í sögunum. I Sögu um glæp er
skoðunum lýst á öllum sköpuðum hlutum, umhverfismálum og borgar-
skipulagi, lífsgæðakapphlaupi í neysluþjóðfélagi, stjórn og starfsháttum
lögreglu, atvinnuháttum og viðskiptalífi, stjórnarfari í landinu, svo eitthvað
sé nefnt með almennum orðum. I og með hinni víðtæku aldarfarslýsingu er
hreyft háði, gagnrýni, ádeilu á fjölmörg kunnugleg fyrirbæri í samtíð
lesandans, sumpart með og sumpart meðfram söguhetjunum, þó bein
höfundarinnskot verði að vísu fyrirferðarmest í síðustu sögunum. Og hin
almenna samtíðarádeila jafnan árétt með samanburði við fyrri daga, þegar
allir hlutir voru í betra horfi. Sjálfar þessar hugmyndir, skoðanir sögunnar
um stórt og smátt eru yfirleitt ekki neitt nýstárlegar; ekkert frekar en að
586