Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Qupperneq 47

Siðfrieði gagnrýninna félagsvísinda
I öðru lagi hefur mannhyggja svo oft, bæði í sögunni og í orðabókum,
verið tengd manngæsku, umburðarlyndi, kærleika, miskunnsemi og góð-
verkum, að margir félagslegir umbótamenn og byltingarsinnar eru tregir til
þess að leggja nafn sitt við hana, jafnvel þótt málstaður þeirra sé tvímæla-
laust í þágu heildarinnar. Oljósar hugmyndir um sammannlega hagsmuni og
mannlegt umburðarlyndi gætu reynst vera liður í tilraunum ráðandi afla til
að draga úr áhrifamætti róttækrar gagnrýni á þjóðfélagsgerðina og sveigja
herská öfl í átt til meinlausrar góðgerðarstarfsemi. Akveðin algildis- og
manngildisstefna á alls enga samleið með þessari yfirborðslegu og útvötn-
uðu mannhyggju.
Frá upphafi forngrískrar menningar hefur hið algilda, hið mannlega og
hið gagnrýna haldist í hendur með einum eða öðrum hætti. Samkvæmt
Heraklítosi, til dæmis, er maðurinn eins og fangi eigin heimsmyndar svo
lengi sem hann reiðir sig eingöngu á persónulega reynslu sína og langanir.
Hugsunin gerir honum kleift að henda reiður á logos, hinni sönnu gerð
veruleikans, og öðlast þannig aðgang að heimi sem er sameiginlegur öllum
hugsandi mönnum. Með þessum hætti losna menn úr einstaklingsprísund-
inni og verða vakandi verur. Hjá Platóni, stóískum heimspekingum og
mörgum öðrum klassískum hugsuðum, rekumst við á svipað samspil
þriggja meginstefja: a) að algild formgerð veruleikans sé til; b) að þetta
algildi sé ekki með öllu utan mannsins því hann geti uppgötvað og tileinkað
sér það; og c) að hægt sé að vinna sig úr einstaklingsbundnu ástandi og
öðlast hlutdeild í því algilda með því að ástunda gagnrýni: manneskjan lifir í
draumi, í helli, í fangelsi, þar til gagnrýnin hugsun (þar sem skynsemi og
tilfinningar eru eitt)3 hefur þau áhrif að hún vaknar, losar sig úr ánauð og
kemst til manns. Það sem helst skilur á milli þessarar fornu mannhyggju og
hinnar nýju er sú áhersla sem hin síðarnefnda leggur á sögulega þætti og þar
með á verklega vídd mannlegrar tilveru. Hinn algildi maður þróast í tíma
sem virkur einstaklingur; klofningin milli raunveruleika og möguleika
mannsins tekur á sig nýja mynd á hverju tímaskeiði sögunnar og tilgangur
gagnrýninnar er ekki bara að vekja manninn til vitundar heldur að sigrast í
verki á öllum þeim félagslegu aðstæðum þar sem manninum er haldið niðri
og möguleikar hans nýtast ekki.
Loks er þriðja ástæðan sem sumir fræðimenn hafa til þess að hafna mann-
hyggju, jafnvel þegar hún felur í sér gagnrýni eða einmitt vegna þess. Það er
sú staðreynd að ýmsir fræðimenn sem kenna sig við mannhyggju fullnægja
ekki þeim kröfum sem gerðar eru um aðferðafræðileg og vísindaleg vinnu-
brögð eða taka jafnvel áberandi andvísindalega afstöðu. Hér er rétt að gera
greinarmun á tvenns konar gagnrýni mannhyggju á vísindahyggju, því
tilefnin og rökin fyrir gagnrýninni eru gjörólík. Onnur á rætur í hefðbundn-
277