Tímarit Máls og menningar - 01.06.1999, Side 63

ÞAÐ ER UM MANNINN AÐ TEFLA “
bandaríska rithöfundarins Susan Sontag um ofvöxt ritskýringa. Gegn túlk-
un, heitir bókin og segir þar að nú telji bókmenntaffæðingar hlutverk sitt
vera að þýða skáldverk yfir í eitthvað annað. T.d. væru ekki færri en þrír
flokkar túlkenda búnir að ganga í skrokk á Kafka. Einn flokkurinn hefði
fengið útúr verkum hans þjóðfélagslegar launsögur, annar sálfræðilegar og
sá þriðji trúfræðilegar. Sem betur fer sluppu frönsku súrrealistarnir og
dadaistarnir við þessa „fræðilegu“ meðferð. Já, dadaistarnir. Á göngu sinni
um París fann Jón Óskar bók eftir löngu gleymdan forsprakka þeirra Hugo
Ball, sem stjórnaði á sínum tíma Voltaire kabarettinum svonefnda, þar sem
dadaistar gengu framaf borgurunum með því að brjóta hefðir.
Þegar Jón Óskar kom fyrst til Parísar 1954 má segja að tilvistarstefnan hafi
verið tískustefna í Frakklandi og víðar. Helsti frumkvöðull stefnunnar
Jean-Paul Sartre hafði sett hana fram nokkru fyrir stríð og þá sem hreina
heimspekistefnu. Megináherslan er á frelsi og ábyrgð einstaklingsins. Margt í
þessu minnir á stefnu Immanuel Kants og „skilyrðislausa skylduboðið“ sem
hann mótaði og nefndi lögmál frelsis. (Sú stranga vinnuaðferð er sum
„atómskáld“ notuðu, að fága og slípa smáljóð uns þau glitra nánast eins og
demantar - Stefán Hörður, Einar Bragi, Jón Óskar - minnir kannski meira á
Kant en Sartre.) Kant er í evrópskri sögu talinn hafa fundið upp ímyndunar-
aflið og þau fræði að skáld skapi eigin heim af hugmyndaflugi sínu og frum-
leika. Hlutverk skálds er þá að búa til eigin heimsmynd fremur en boða
kenningar. Á stríðsárunum tóku Sartre og margir félagar hans þátt í and-
spyrnuhreyfmgunni gegn Þjóðverjum. Þá hneigðist Sartre að marxisma sem
svo hafði sín áhrif á tilvistarstefnuna. Þetta var sérkennileg blanda og um-
deild, þar sem tilvistarstefnan gengur útfrá einstaklingnum en marxisminn
útfrá þjóðfélaginu. Vilhjálmur Árnason dósent segir um þetta í ritgerð sinni
Siðfræðin og mannlífið útg. 1990, að þrátt fýrir þennan afgerandi mun, leiði
ffelsishugmyndin þessi viðhorf saman í kröfu upplýsingarinnar um lausn
undan oki hins viðtekna í þeim tilgangi að koma á samfélagi frjálsra manna.
„Tilvistarstefhan er mannhyggja", sagði Sartre og sem dæmi um víðtæk áhrif
stefnunnar má nefna að argentínski rithöfundurinn Síló (Mario R. Cobos)
sem stofnaði Húmanistahreyfinguna fyrir 30 árum byggir hugmyndir sínar
m.a. á kenningum Sartre. Jón Óskar taldi sig hinsvegar marxista uns hann í
síðustu minningabókinni segist hafa hafnað marxismanum, en ekki sósíal-
ismanum. Þrátt fyrir það er ljóst að tilvistarstefnan og umræðurnar um hana
í París hafa sett mark sitt á hann.
í París hóf Jón Óskar einn meginþátt ritstarfa sinna, að þýða ljóð franskra
skálda á íslensku og kynna þau hér á landi. Fyrst kom út Ljóðaþýðingar úr
frönsku 1963. Síðar komu Ljóðastund á Signubökkum 1988 og Undir París-
TMM 1999:2
www.mm.is
61