Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2011, Side 156

156
heimildamynd.16 Sviðsettu heimildamyndirnar taka þátt í þessari árás á
raunveruleika miðlanna með því að draga fram formgerð þeirra. Um leið
eru þær skemmtiefni þar sem fréttaformið er haganlega nýtt til að skapa
listaverk.17 Fyrstu vinsælu sviðsettu heimildamyndirnar urðu til á 9. ára-
tugnum og líklega má telja kvikmyndagerðarmanninn Christopher Guest
áhrifamesta frumkvöðulinn þó að ýmsir aðrir áhrifamiklir kvikmyndagerð-
armenn hafi raunar nýtt heimildamyndaformið áður, ekki síst Woody
Allen.18
16 Minna má á áhrifamikla rannsókn bandaríska sagnfræðingsins Haydens White þar
sem hann beindi m.a. sjónum að formgerðarlegum einkennum sagnfræðiverka,
sjá verk hans Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth­Century Europe,
Baltimore: The John Hopkins University Press, 1973.
17 Eins og Roscoe og Hight leggja áherslu á (Faking It, bls. 100–130) eru flestar
sviðsettar heimildamyndir eins konar paródía sem fyrst og fremst sækir fagur-
fræðilegan innblástur til heimildamynda og tekst á við form þeirra; þau telja þær
flestar tiltölulega „saklausar“ að því leyti að skemmtunin er meginmarkmiðið og
þar undir er eðlilegast að flokka Sigtið. Aðrar mætti kalla gagnrýni eða gabb þar
sem meginmarkmiðið er að vekja áhorfendur til umhugsunar um viðfangsefnið
(Faking It, bls. 131–159). Enn ein tegund virðist hafa þann megintilgang að grafa
undan forminu sjálfu (Faking It, bls. 160–180). Hvort sem það er ætlun kvikmynda-
gerðarmannanna eða ekki mætti halda því fram að allar sviðsettar heimildamyndir
geri það að einhverju leyti en eins og hefur verið bent á hljóta allar paródíur að snúast
um einhvers konar gagnrýni eða ádeilu, sbr. Frederic Jameson, „Postmodernism: The
Cultural Logic of Late Capitalism“, New Left Review 146/1984, bls. 53–92.
18 Formið er þó enn eldra og „aprílgöbb“ fréttamiðla (sem hafa nú tíðkast í hálfa öld
eða svo) eru ágætt dæmi um það þegar fréttir eru sviðsettar. Elsta dæmið er ef til
vill hin alkunna útsending Orsons Welles á leikgerð eftir skáldsögu H.G. Wells,
The War of the Worlds, árið 1938 en fyrstu 20 mínúturnar af 60 mínútna útvarps-
leikriti hans voru sviðsettar fréttaútsendingar; sjá m.a. Roscoe og Hight, Faking
It, bls. 76–99. En eins og Gerd Beyer hefur bent á er hin nútímalega sviðsetta
heimildamynd þó einmitt yfirleitt alls ekki gabb heldur leikur með formið þar sem
áhorfendur bæði samþykkja og sjá í gegnum hina listrænu blekkingu; Gerd Beyer,
„Artifice and Artificiality in Mockumentaries“, Docufictions: Essays on the Intersection
of Documentary and Fictional Filmmaking, ritstj. Gary D. Rhodes og John Parris
Springer, Jefferson NC/London: McFarland, 2006, bls. 164–178.
Raunar má deila um það hvort útvarpsgerðin af sögu H.G. Wells hafi verið gabb
eða ekki þó að hin ofsafengnu viðbrögð áheyrenda og afsökunarbeiðni Orsons
Welles í kjölfarið hafi heldur ýtt undir þá túlkun. Welles hélt áfram tilraunum með
þetta form í Citizen Kane (1941) en nýtt líf hleypur í formið á 7. áratugnum með
Bítlakvikmyndinni A Hard Day’s Night (1964) og Take the Money and Run (1969)
eftir Woody Allen. Allen nýtti formið á enn óvenjulegri hátt í Zelig (1983), til dæmis
með notkun ellilegra kvikmyndaúrklippna og viðtölum við raunverulegt fólk á borð
við Saul Bellow og Susan Sontag sem komu fram sem þau sjálf. Raunar mætti telja
enn fleiri verk hans til formsins vegna notkunar hans á viðtölum (t.d. Husbands and
Wives (1992) og Sweet and Lowdown (1999); sjá m.a. Robert Sickels, „‘it Ain’t the
ÁRMANN JAKOBSSON