Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2011, Side 212

212
Í þriðja lagi getum við ekki vitað með öruggri vissu hverjar séu upp-
sprettulindir þekkingarinnar. Segjum nú að einhver setji fram staðhæf-
inguna St: „Öll þekking er reynsluþekking eða rökleg þekking.“ Sé St sönn
þá er hún sönn í krafti reynslunnar. En þá hefur sá sem trúir St gefið sér
það sem hann ætlaði að sanna, nefnilega að reynsla veiti þekkingu. Jafnvel
þótt honum tækist að sanna að svo sé þá væri St eftir sem áður ekki örugg-
lega sönn. Reynsluþekking er ekki óbrigðul, því getum við ekki sannað
með óyggjandi vissu að St sé sönn. En segjum nú að menn telji St röklega
sanna. Þá er sá hængur á að rökleg sannindi séu inntakslaus. „Allir pip-
arsveinar eru ógiftir karlar“ er röklega sönn staðhæfing en eins og allar
slíkar staðhæfingar þá er hún klifun á borð við „A er A“. „Piparsveinn“
þýðir það sama og „ógiftur maður“ og því merkir nefnd yrðing „allir pip-
arsveinar (A) eru piparsveinar (A)“.
Af þessu leiðir að tilraunir Vínarskólans og hefðbundinnar reynslu-
speki til að grafast fyrir um rætur þekkingar eru misheppnaðar. Best er að
láta slíkan gröft eiga sig. Mönnum er velkomið að spyrja um eðli þekk-
ingarinnar en litlar líkur eru á að góð svör fáist. Kostauðugra sé að pæla
í aðferðum þeirra fræða sem best þykja og þá ekki síst náttúruvísindum.
Aðferðafræðin skuli leysa þekkingarfræðina af hólmi.24
Í fjórða lagi er eða gæti verið til óendanlegur fjöldi kenninga sem getur
skýrt sömu staðreyndir jafn vel. Því sé út í hött að segja að kenning sé
ekkert annað en samþætting á skynreyndum eða staðreyndum. En þetta
þýðir ekki að allar kenningar séu jafngóðar. Séu tvær empirískar kenningar
ólíkar þá getur það ekki þýtt annað en að þær spái fyrir um að minnsta
kosti eina ólíka staðreynd. Til dæmis skýrðu tvær kenningar staðreyndir
um ljósið jafn vel. Sú fyrri var kenning Isaacs Newton um að ljósið væri
safn öreinda. Hin síðari var tilgáta Christiaans Huygens um að það væri
bylgjuhreyfing. Mismunurinn var sá að af kenningu Huygens mátti leiða
þá forsögn að ljós ferðaðist hraðar í lofti en í vatni en samkvæmt kenningu
Newtons var þessu öfugt farið. Á nítjándu öldinni gerðist það svo að menn
tefldu þessum forsögnum hvorri gegn annarri í afgerandi tilraun. Töldu
vísindamennirnir sig þá hafa afsannað kenningu Newtons því svo virtist
sem ljósið ferðaðist hraðar í vatni en lofti.
Í fimmta lagi er tilleiðsla ekki möguleg og engin leið að sannreyna
kenningar með öruggri vissu. Popper lærði af heimspekingnum David
24 Karl Popper, Conjectures and Refutations, bls. 3. Karl Popper, Ský og klukkur, bls.
27–70.
STEFÁN SNÆVARR