Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2011, Síða 214

214
Sama gildir um spásagnir ýmissa spámanna. Fyrir tæpum tuttugu árum
var spáð fyrir mér að ég myndi einhvern tímann verða alvarlega veikur en
lifa af (spásögnin hefur ekki ræst enn). Ekki sagði spákonan til um hvenær
þessi ósköp myndu gerast en athugið að flestir verða fyrr eða síðar alvar-
lega veikir og margir ná sér. Meira púður hefði verið í spásögninni hefði
hún kveðið nákvæmlega á um hvenær þetta myndi gerast, afsönnunargildi
þeirrar spásagnar hefði verið mikið. Því tengt er sú staðreynd að þá myndi
draga úr grunsemdum um að spákonan hafi bara giskað á að ég yrði veikur
vegna þess að flestir verði það hvort eð er.
Nú er nákvæmni yfirleitt dyggð í vísindum. Enda hafa nákvæmar kenn-
ingar meira afsönnunargildi en þær ónákvæmu. Þær fyrrnefndu banna
meira, þær útiloka sem sagt fleiri möguleika á sannprófunum en óná-
kvæmar kenningar. Það þýðir að nákvæm kenning hefur fleiri afsannara (e.
falsificators) en ónákvæm kenning. Vísindamaðurinn tekur þeim mun meiri
áhættu, og er þeim mun djarfari, setji hann fram nákvæma kenningu en ef
hann lætur sér nægja ónákvæma kenningu. Segi vísindamaðurinn: „Það
verður heitara á jörðinni á næstu áratugum“, tekur hann minni áhættu en
sá sem segði: „Það verður fimm gráðum heitara árið 2100 en í dag.“ Síðar
nefnda kenningin er nákvæmari og um leið afsannanlegri. Vísindamaðurinn
sem setur fram víðfeðma kenningu er reyndar líka djarfur. Slík kenning
bannar nefnilega meira en sú sem er síður víðfeðm. Kenning sem á aðeins
við hreyfingar himintungla í okkar sólkerfi hefur aðeins afsannara meðal
viðburða í þessu sólkerfi. Aftur á móti hefur kenning um hreyfingu allra
himintungla afsannara alls staðar í geimnum. Sú síðarnefnda er augljóslega
víðfeðmari og afsannanlegri en sú fyrrnefnda.
Afstæðiskenning Einsteins er skóladæmi um góða vísindakenningu.
Hún er bæði víðfeðm og nákvæm þar sem tíminn er alls staðar afstæður.
Ekki síður nákvæm og víðfeðm er sú kenning Einsteins að ljósið hafi massa
og geti þar með sveigst af leið fyrir tilverknað þyngdaraflsins. Af þessari
kenningu mátti leiða þá spásögn að sólargeisli myndi beygja ögn á leið
sinni til jarðar á tilteknu augnabliki árið 1919 vegna þyngdarafls tungls-
ins. Þá yrði sólmyrkvi og því hægt að rannsaka fyrirbærið. Svo vildi til að
forspáin rættist, hefði hún ekki ræst þá hefði orðið að telja kenninguna
afsannaða.28
28 Karl Popper, Conjectures and Refutations, bls. 47. Karl Popper, Ský og klukkur, bls.
75–76.
STEFÁN SNÆVARR