Skírnir - 01.04.1990, Side 178

SKÍRNISMÁL
Að læra af sögunni
Það HEFUR verið haft eftir einhverjum, jafnvel einhverjum vitrum og
fróðum manni, að aðeins eitt væri hægt að læra af sögunni, nefnilega
það að ekkert væri hægt að læra af sögunni. Með því er væntanlega átt
við að lærdómar sem menn hafa þóst draga af sögunni hafi oftar en ekki
reynst rangir. Að nota þekkingu um fortíðina til að spá um framvindu
virðist sæmilega vís aðferð til að verða sér til skammar, fyrr eða síðar.
Herforingjar búa sig sífellt undir að heyja síðasta stríð, aldrei það næsta,
hefur líka verið sagt. Einhverjum kann að finnast þetta dapurlegur
vitnisburður um fánýti þess að leggja stund á sögu, það eina sem hún
geti sannað sé eigið tilgangsleysi. Ég held hins vegar að þessi þversögn
segi á sinn hátt einmitt sannleikann um það hvers konar lærdómsgildi
saga hefur. Þetta ætla ég að ræða hér, og ég ætla að taka fram strax að
það sem ég segi er ekki viðurkenndur sannleikur í fræðigrein minni.
Þvert á móti er mikið af því kannski eins konar fræðileg villutrú. Hún
er bara umborin af því að sagnfræðingar eru svo umburðarlyndir, von-
andi af ástæðu sem ég á eftir að koma að.
Þegar við tölum um hvort hægt sé að læra af sögunni eigum við
oftast við að læra af henni eins og hverri annarri reynslu. I grundvallar-
atriðum eru náttúruvísindi, og líklega félagsvísindi líka, lærdómsrík á
þennan sama hátt. Gildi þeirra er forsagnargildi. Sjálfsagt er ekki úti-
lokað að saga verði stundum notuð á sama hátt. En við fáum sjaldan að
vita með vissu hvort við drögum réttar eða rangar ályktanir af henni.
Ef við þykjumst geta séð eitthvað fyrir eru mestar líkur til að við gerum
eitthvað til að hindra að spáin rætist; sagan er sjaldan svo góð að við
kærum okkur um að hún endurtaki sig. En þá kemur aldrei í ljós hvort
hún hefði í raun og veru endurtekið sig ef ekkert hefði verið að gert.
Þess vegna er það ekki einkum á þennan hátt sem saga er lærdóms-
rík. Hún segir okkur ekki hvernig muni fara í framtíðinni. Þvert á móti
kennir hún okkur að möguleikarnir eru miklu fleiri og óútreiknanlegri
en við mundum halda ef við værum ekki meðvituð um neina sögu. Eg