Orð og tunga - 01.06.1990, Síða 27

Kristján Árnason: Hin þrefalda eftirlíking
5
síðar hjá mikilvirkum íslenskum þýðanda sem var reyndar lútherskur prestur
og fæddur sama mánaðardag og Lúther en um hálfri fjórðu öld síðar, Matthíasi
Jochumssyni, þar sem hann lýsir vanda sínum við að þýða leikrit Shakespeares
og þurfa að sameina það tvennt að þræða hugsun meistarans sem nákvæmast
en jafnframt að ná tungutaki sem teljast má alþýðlegt. Og þótt Halldór Laxness
verði seint vændur um lúthersku þá er hann í rauninni á svipuðum nótum, þegar
hann í formála að þýðingu sinni á Birtingi Voltaires segist hafa tekið sér til fyr-
irmyndar „fornar aðferðir í því að snara úr latínu og frönsku á norrænu, ólíkar
nútímaaðferðum þýðenda, en að mörgu leyti betri“ og nefnir síðan sem dæmi um
hinar fornu aðferðir að eftir þeim mundu menn þýða latnesku setninguna „Per
aspera ad astra“ með íslenska málshættinum „Enginn verður óbarinn biskup“
í stað þess að segja „Gegnum erfiðleikana til stjarnanna“, og á sama hátt eru
útlend staðar- og mannanöfn íslenskuð að hætti fyrri tíma. Þeirri reglu fylgir
ótæpilega Gunnar Gunnarsson í þýðingu sinni á sögu eftir Heinrich von Kleist
sem hann nefnir Mikjál frá Kolbeinsbrú en borgirnar frægu Leipzig og Dresden,
er þar koma við sögu, Hlaupsig og Þrísteina.
Þetta sjónarmið sem við getum kallað þjóðlegt eða alþýðlegt, á vitaskuld
fyllilega rétt á sér, og felst á vissan hátt í merkingu íslensku sagnarinnar að
þýða. Þótt þýðandi sé líkt og í víkingu á erlendum slóðum, er þó markmið hans
á endanum það að koma færandi varninginn heim. Hinu má þó ekki gleyma að
það þarf ekki endilega að spilla fyrir nema síður væri að sá varningur hafi yfir
sér eitthvert framandlegt yfirbragð. Sú hætta getur verið til staðar að þýðendur
troði of miklu af heimatilbúnum sjónarmiðum og persónulegri tilfinningu inn í
textann og túlki hann í samræmi við þau. Þegar til dæmis áðurnefndur Marteinn
Lúther vill að ávarpsorð engilsins til Maríu meyjar, „þú sem nýtur náðar“ sem
eru á grísku „kekharismene", á latínu „gratia plena" og á pápískri þýsku í sam-
ræmi við það „voll Gnade“, séu þýdd með öllu einfaldara orðalagi af því tagi
sem tignarmenn mundu viðhafa við alþýðustúlkur, þá er það auðvitað í stíl við
þá lúthersku guðfræði sem vill steypa af stóli dýrlingum kaþólskunnar og þá
ekki síst höfuðdýrlingnum sjálfum. En ef út í það er farið er ekki óviðeigandi að
englar af himnum ofan bregði fyrir sig annarlegum orðum, jafnvel þótt þar eigi
í hlut skillítil alþýðustúlka. Á líkan hátt má benda á að „óbarði biskupinn“ eða
réttara sagt „ekki óbarði biskupinn“ í dæmi Halldórs mundi orka ankannalega
einmitt í munni Rómverja sem væri það auðvitað eðlilegra að segja að enginn
verði „óbarinn konsúll" eða „óbarinn pontifex maximus11. Þjóðlegheitin mega
ekki ganga það langt eið við séum sísmjattandi á föstum tuggum í stað þess að
víkka út svið tungunnar, og hollt er að minnast þess að mörg þeirra orðatiltækja
sem við tökum okkur í munn daglega og teljum rammíslensk má rekja til bók-
mennta sem þýddar hafa verið yfir á okkar mál, ekki síst Heilagrar ritningar.
Hér skjóta sem sagt upp kollinum ýmis álitamál og raunar hefur þýðandi
það ekki alltaf á hreinu í hvorn fótinn hann eigi helst að stíga. Þegar um er
að ræða þýðingu bundins máls, getur t.d. sú spurning fyrst vaknað hvort fylgt
skuli frumhættinum, einkum ef hann er áður óþekktur hér á landi, eða hvort beitt
skuli einhverjum hætti sem lætur landsmönnum kunnuglega í eyrum. Síðarnefnda
kostinn völdu menn einkum fyrr á tímum, svo sem Jón Þorláksson í þýðingu