Orð og tunga - 01.06.1990, Qupperneq 44

22
Orð og tunga
orðabækur eigi að færa sér þýðingar í nyt og taka tillit til þeirrar reynslu sem
þar liggur fyrir. Eg á þá ekki við almennt framlag þýðinga til orðaforða málsins
sem reyndar er stórum meira en ég hygg að flestir geri sér grein fyrir, heldur bein
not af þýðingum einstakra verka þar sem erlend orð liafa verið borin að íslensku
og tekist hefur verið á við raunverulegan þýðingarvanda í mállegu samhengi. Eg
hef grun um að þessi reynsla sé fremur lítið nýtt við orðabókagerð. Til marks um
það má nefna að þess virðist hvergi getið í formálum þeirra orðabóka sem hafa
íslensku að þýðingamáli að stuðst hafi verið við íslenskar þýðingar á samfelldu
máli. Hér segir það viðhorf til sín að um tvenns konar þýðingarstarf sé að ræða
sem eigi takmarkaða samleið, þýðingar orða í orðabókum lúti öðrum lögmálum
en þýðingar á samfelldu máli.
Vitaskuld er nokkuð til í þessu. Þýðingar stakra orða eða orðasambanda
í orðabók beinast að því að ná utan um notkunarsvið og merkingu orðsins í
heild. I samfelldu máli afmarkast hins vegar merking og vísun einstakra orða og
þýðandinn verður að lúta þeirri afmörkun að meira eða minna leyti. Að sumu
leyti hefur orðabókarþýðandi frjálsari hendur en textaþýðandi, að öðru leyti eru
honum settar þrengri skorður. Hann er að því leyti frjálsari að hann getur leyft
sér að bregða á loft ýmsum tillögum og hugmyndum um þýðingarorð, þarf ekki
að einskorða sig við eina umorðun eða þýðingarlausn. A hinn bóginn er hann
bundnari að því er varðar svigrúm til umorðunar. Hverju viðfangsorði verður að
gera skil út af fyrir sig, og krafan um jafngildi og samsvörun viðfangsorðs og
þýðingarorðs verður óhjákvæmilega áleitin. Slík samsvörunarkrafa snertir ekki
aðeins merkingu orðanna heldur einnig málfræðileg einkenni, þ.á m. orðflokkinn
sjálfan. Það liggur t.d. óneitanlega beinast við að þýða hvert og eitt nafnorð
með öðru nafnorði og því freista menn þess gjarna fremur en að bregða fyrir sig
orðasambandi eða jafnvel orðhluta þótt slík lausn þætti fara betur í textaþýðingu.
Þannig er orðabókarþýðandinn talsvert bundinn af gerð þess orðaforða sem hann
fæst við að lýsa.
Orðaforði gegnt öðru tungumáli
Það er auðvitað ekki svo að tveggja mála orðabækur þjóni þeim tilgangi einum
að birta þýðingar einstakra orða til leiðsagnar fyrir þýðendur. Þeir sem semja
slíkar orðabækur sjá fyrir sér miklu víðtækari not þótt áherslumunur sé að því
leyti á einstökum verkum.
I tveggja mála orðabókum er fengist við orðaforða tveggja tungumála. Því
má segja að hvor tveggja orðaforðinn liggi fyrir til athugunar þótt vissulega
sé um ósambærilega stöðu í verkinu að ræða. Við venjulegustu notkun slíkra
orðabóka er þó í rauninni aðeins annað málið til athugunar ef svo má segja. Hitt
málið gegnir þá því hlutverki að vera aðgönguleið að skilningi lesandans. Til
hægðarauka má hafa um þetta orðin athugunarmál og stuðningsmál. Það
fer svo eftir aðstæðum hverju sinni og valdi lesandans á málum bókarinnar hvort
það er viðfangsmálið sem er til athugunar eða athyglin beinist að þýðingamálinu.
Andspænis úrlausn á einstökum vanda er einkum um tvenns konar not að
ræða: