Orð og tunga - 01.06.1990, Qupperneq 61

Njörður P. Njarðvi'k
Að orða annars hugsun á öðru máli
Um vanda bókmenntaþýðenda
Það er býsna algengt, að menn telji sig geta þýtt bókmenntaverk, ef þeir
kunna eitthvert hrafl í erlendu tungumáli. Þetta er augljós misskilningur, en þó
að ýmsu leyti skiljanlegur. Maður les bók án erfiðleika og telur sig skilja hana
cdlvel, þótt einstök orð kunni að vefjast fyrir honum. Þar af leiðandi telur hann
sér óhætt að spreyta sig á að þýða hana. Ef þetta er glöggur maður og athugull
og gagnrýninn, þá kemst hann fljótt að raun um, að það er sitt hvað að lesa bók
sér til eigin skilnings eða að orða hana á ný með þeirri nákvæmni sem textinn
krefst. Ef þetta er ekki athugull maður og gagnrýninn, þá mun hann ef til vill
þýða bókina til enda, og bæta enn einu verki í hið mikla safn ófullburða þýðinga.
Misskilningurinn er fólginn í því, að menn gera sér ekki allir grein fyrir grund-
velli þýðinga. Það liggur kannski ekki alveg í augum uppi, að grundvöll þýðingar
er ekki að finna í því tungumáli sem þýtt er úr, heldur í móðurmáli þýðandans.
Sá sem hefur ekki örugg listræn tök á móðurmáli sínu, og það krefst m.a. mikils
og fjölbreytilegs orðaforða, glöggs auga fyrir stíl og blæbrigðum í talmáli, getur
aldrei gert sér vonir um að þýðing hans sé annað en hálfkák. Það er af ásettu
ráði að ég nefni sérstaklega listræn tök. Fræðileg þekking á móðurmáli er engin
trygging fyrir góðri þýðingu á skáldskap. Málfræðingar eru því miður ekki ævin-
lega ritfærir menn. Það hafa íslenskir rithöfundar oft reynt, þegar verk þeirra
eru þýdd á önnur tungumál. Fáir kunna íslensku í útlöndum, og oftast eru það
málfræðingar. Því hefur ósjaldan dæmst á þá að þýða íslenskan skáldskap. Sumir
gera það vel, en aðrir hafa verið gagnrýndir fyrir stirðbusalegt málfar, fyrir það
að verkin glati listrænum galdri sínum.
Hins vegar er fræðileg þekking á móðurmálinu nauðsynleg forsenda góðrar
þýðingar, þótt ekki sé hún einhlít. Algengustu glöp í þýðingum eru einatt fólgin
í því að þýðandinn gerir sér ekki nógu glögga grein fyrir lögmálum og sérkennum
íslenskrar tungu, og fyrir bragðið gerist hann alltof háður því máli sem hann þýðir
úr. Sá sem þýðir til dæmis þýska orðið Eisblumen sem ísblóm (og það hef ég séð),
hann sýnir að hann kann þýsku, en ekki íslensku. Hann skilur orðhlutana, en veit
ekki, eða man ekki, að fyrirbærið nefnist frostrósir á íslensku. Svona líkingar, þar
sem menn telja sér óhætt að þýða einstaka orðhluta beint, hafa orðið mörgum
að illyrmislegu fótakefli, og þá ekki síður þegar orðin eru svo til eins í tveimur
málum. Sænska orðið stenbit er til að mynda ekki steinbítur, heldur hrokkelsi,
39