Skírnir - 01.04.2002, Blaðsíða 33

SKÍRNIR STOFNUN LÝÐVELDIS - NÝSKÖPUN LÝÐRÆÐIS 27
Lýðræði og lýðveldi
Hér að framan var lýst átökum um stöðu forsetans í nýrri stjórn-
skipun. Átakalínurnar voru nokkuð skýrar. Annars vegar voru
talsmenn þjóðþingræðis, hins vegar málsvarar forsetaþingræðis.
Þingflokkarnir vildu flestir þjóðkjörinn forseta með takmörkuð
völd. Markmið þeirra var að festa í sessi alvald Alþingis, sem hér
hafði ríkt frá því ísland varð fullvalda ríki. Þessari hugmynd var
hafnað og tekin upp ný stjórnskipun, forsetaþingræði, þar sem
ríkir tvíveldi forseta og Alþingis. Forsetinn er kjörinn af þjóðinni
og hefur umtalsverð formleg völd, einkum á tímum óstöðugleika
í stjórnmálum. Forsætisráðherra er oddviti ríkisstjórnar.
Ég ætla nú að leitast við að útskýra átökin og niðurstöðuna.
Sérstaka athygli vekur að ráðamenn fóru halloka en almennings-
álitið hafði betur. Ekkert skal hér fullyrt um hve varanlegur þessi
sigur var. Stjórnarskrá lýðveldisins gefur vissulega fyrirheit um
virkt lýðræði með ákvæðum sínum um þjóðaratkvæði, en veru-
leikinn kann að vera allur annar.30 Úrslitin í hugmyndabaráttunni
voru hins vegar ótvíræð; þjóðþingræðið tapaði en forsetaþingræð-
ið hafði betur. Spyrja má hvernig stóð yfirleitt á þessum deilum
um stjórnskipun lýðveldisins, því hér var ekki deilt um markmið.
Þjóðin var sammála um að Island ætti að vera lýðræðisríki og lýð-
veldi. Hins vegar skiptist þjóðin í tvær misstórar fylkingar er kom
að spurningunni um það hvað lýðræði merkti í raun og veru.
Ágreiningurinn snerist fyrst og fremst um það hvort hér ætti að
ríkja beint lýðræði eða fulltrúalýðræði. Ágreiningurinn var mjög
víðtækur og varðaði jafnt mismunandi skilgreiningar og ólíkar til-
lögur um stjórnskipun. Deilurnar tengdust einnig ólíkum hug-
myndum um tengsl fulltrúalýðræðis og lýðræðis og hvort kjörnir
fulltrúar væru fyrst og fremst valdhafar eða umboðsmenn almenn-
ings. Innan beggja herbúða var fullt samræmi í röksemdafærslu.
Samkvæmt þeim sem aðhylltust hugmyndir um beint lýðræði var
fullveldisrétturinn ætíð hjá almenningi og í lýðræðisríki væri
nauðsynlegt að tryggja að lagasetning og stjórnarstefna væru ávallt
30 Sbr. Birgi Hermannsson 2001.