Skírnir - 01.04.2002, Blaðsíða 197

SKÍRNIR
MENNTUN, REYNSLA OG HUGSUN
191
I. Niður með vísindin - lifi vísindiní
Vísindin gegnsýra samtíma okkar, en þó eru margir tortryggnir í garð
þeirra. Skoðanakannanir sýna að mikill meirihluti manna í hinum iðn-
vædda heimi telur að vísindalegar framfarir muni lengja og bæta líf alls
þorra manna, en á sama tíma vex ótti við að vísindin muni leiða til per-
sónunjósna, misréttis og vafasamra uppátækja. Þetta tvöfalda viðhorf til
vísinda endurspeglar óöryggi um samband manns og heims sem nær langt
út fyrir raðir heimspekinga eða vísindamanna. Hið gamalgróna viðhorf
að markmið vísinda sé að komast að sönnum niðurstöðum um staðreynd-
ir, um „það sem er“, á í harðri samkeppni við annað, þá hugmynd að vís-
indi séu fyrst og fremst háþróuð tækni og niðurstöður þeirra hafi lítið
með það að gera hvernig heimurinn „er í raun og veru“.
Við fyrstu sýn virðast vísindalegar framfarir styrkja þá hversdagslegu
afstöðu til vísinda að markmið þeirra hljóti að vera að setja fram staðhæf-
ingar sem endurspegli heiminn. En þegar betur er að gáð kann því að vera
öfugt farið. Framfarir í vísindum velta á lausnum á sérhæfðum vandamál-
um sem oftar en ekki reynist erfitt að heimfæra upp á hinn endurspeglaða
veruleika. Þannig hafa framfarir í vísindum orðið uppspretta efasemda
um gildi vísinda ekki síður en vísindatrú. Ekki síst hefur sú sannfæring
vísindahyggjunnar verið á undanhaldi að vísindi séu ein um að setja fram
sannar staðhæfingar um heiminn. í herbúðum hugvísinda hefur þeirri
skoðun vaxið mjög ásmegin á síðustu árum að engin ein tegund orðræðu
komist nær veruleikanum en önnur og vísindin séu undir sömu sök seld
og aðrar orðræðuhefðir.5
5 Sumir heimspekingar og fáeinir vísindamenn hafa tekið að sér að verja vísinda-
lega hluthyggju með oddi og egg. Skemmtilegasta dæmið um það er „svindl
Sokals" sem skók fílabeinsturna í Bandaríkjunum fyrir nokkrum árum. Eðlis-
fræðingurinn Alan Sokal fékk eitt helsta tímarit póstmódernista vestanhafs,
Social Text, til að birta eftir sig grein sem á yfirborðinu leit út fyrir að vera frum-
leg og áhugaverð greining á ótrúlega mörgum snertiflötum nútímaeðlisfræði
annars vegar, helstu kenningum í sálgreiningu og bókmenntafræði hins vegar. í
„Transgressing the Boundaries" fjallaði Sokal með uppgerðarvelþóknun um
skrif nokkurra þekktra franskra heimspekinga sem vísa talsvert í lykilhugtök og
niðurstöður nútímastærðfræði og eðlisfræði í skrifum sínum, oft til að skýra og
jafnvel rökstyðja ákveðnar hugmyndir um mannlegan veruleika (Social Text nr.
46/47, bls. 217-252 (vor/sumar 1996). Eftir að greinin birtist fletti Sokal ofan af
öllu saman og kvaðst hafa skrifað greinina í þeim tilgangi einum að sýna orð-
ræðu póstmódernískra fræðimanna í réttu ljósi. Þar væru á ferð fræðimenn sem
skildu ekki einu sinni orðatuggurnar sem þeir notuðu sjálfir og væru því tæpast
færir um að draga af þeim rökréttar ályktanir um hugsun og veruleika. Það að
jafnvel ritstjórar tímaritsins hefðu ekki gert sér grein fyrir því að greinin er
sneisafull af vitleysum og röngum ályktunum taldi Sokal sýna best að eitthvað