Skírnir - 01.04.2003, Side 212

206
MÁR JÓNSSON
SKÍRNIR
sögu séra Jóns þegar hún fullyrðir að „það sem raunverulega amaði að á
Eyrar-heimilinu ... hafi verið skæð kvefpest eða inflúensa" (101; sbr. 185)
Hún reynir ekki að botna í ritinu: „eru hugarflugi höfundar lítil takmörk
sett“ (100). Matthías talar líka um tilraun til andófs, ástundun galdurs sem
skjól í eigin hugarheimi eða útrás fyrir öfund og fordóma (391), sefjun og
sálræna aðlögun, útskýringar á óhöppum, einangrun þrætugjarnra ein-
staklinga og leikræna krampa (398). Aftur á móti hafnar hann flestum
fyrri skýringum (375-76), einkum sjúkdómshugmyndum, þar á meðal of-
angreindri kveftilgátu Ólínu (411-12). Hvað þá? Ólína beitir þjóðfræði-
legri nálgun með áhugaverðum hætti í bók sinni og Matthías sálsýkis-
fræðilegri nálgun sömuleiðis til aukins skilnings. Vert væri líka að líta til
mannfræðirannsókna á göldrum sem víðast í heiminum, en mikilvægast
samt fyrir skýrari skilning að kynnast betur erlendri umfjöllun um
galdrafárið á tímabilinu 1450-1700. Mikil umræða fer nú þar fram (sem
fyrr) og má nefna nýútkomið greinasafn, Mellem Gud og Djævelen.
Religiose og magiske verdensbilleder i Norden 1500-1800. Ritstjóri
Hanne Sanders. Kaupmannahöfn 2001. Þar eru galdramál skoðuð sem
hluti af heimsmynd, annars vegar út frá málunum sjálfum en hins vegar
þeim viðurlögum sem yfirvöld töldu hæfa.
Á einum stað víkur Matthías að því sem ég nefndi í upphafi, að á 17.
öld hafi galdratrú verið sameiginleg hugmynd og upplifun þorra fólks:
„tilvera illra anda var óumræðileg staðreynd, hafin yfir trú og efa“ (397).
Því miður tekur hann hvergi af skarið um það hvort séra Jón og hans
heimamenn eða þá galdrafeðgarnir Jónar tveir Jónssynir hafi verið sturl-
aðir í raun og veru, en í bókarlok varpar hann fram brýnni spurningu:
„Getum við verið fullkomlega viss um að atburðirnir í Skutulsfirði um
miðja sautjándu öld hafi verið órar og villur?" (419). Aftur má spyrja
hvort fræðileg umræða ráði við spurningar af þessu tagi. Er hægt að rann-
saka galdur og djöflatrú sögulega án þess að taka afstöðu til þess hver
raunveruleiki hugsana var eða er sem birtist í heimildum? Enginn vandi
er að rannsaka afbrot í líkingu við blóðskömm og dulsmál, sem líflát lá
við í lögum á 17. öld, því sakborningar höfðu eða höfðu ekki gert eitthvað
sem enn er viðurkennt að geti gerst: sofið hjá nákomnum ættingja eða
drepið barn. Atburðirnir eru innan seilingar og brjóta ekki í bága við for-
sendur og sjálfsskilning fræðilegrar orðræðu. Um galdra gegnir öðru
máli. Jón Jónsson yngri las eitt vers yfir Ólafi danskra kokk og lagði fyr-
ir fætur hans „þar hann átti yfir að ganga, hvört hann meinti honum hrif-
ið hafa því dottið hefði og illt fyrir brjóstið fengið“ (210). Síðar gaf Óluf
Kocke kirkjunni að Eyri nýja töflu vel málaða (279). Var þetta sami mað-
ur? Minntist hann galdramálanna með gjöfinni? Datt hann í alvöru? Var
það vegna athafna Jóns? Við komumst ekki lengra að sinni en bíðum
næstu bóka(r) um viðfangsefnið í von um að þar verði nokkuð um svör.