Tímarit Máls og menningar - 01.02.2012, Side 7

TMM 2012 · 1 7
„ … r a u n v e r u l e g l ý ð r æ ð i s l e g u m r æ ð a …“
Kröfur hafa komið fram um að endurskoðaðar verði ýmsar grundvallarreglur
í íslensku stjórnskipulagi, þar á meðal þær sem lúta að skipulagi löggjafarvalds
og framkvæmdarvalds og aðskilnaði milli þessara tveggja valdþátta, hvernig
er háttað reglum um ábyrgð handhafa framkvæmdarvaldsins og eftirliti með
starfi stjórnvalda og um möguleika þjóðarinnar á því að taka beinan þátt í
ákvörðunum með þjóðaratkvæðagreiðslu. Í þeirri umræðu hefur sjónum verið
beint að stjórnarskrá lýðveldisins, setningarhætti hennar og þeirri staðreynd
að raunveruleg lýðræðisleg umræða hefur aldrei farið fram hér á landi um það
hvernig beri að haga þessum málum á Alþingi Íslendinga. Enn er byggt á því
skipulagi sem var við lýði í konungsríkinu Íslandi árið 1874 sem Danakonungur
ákvað, skipulagi sem endurspeglar engan veginn þann raunveruleika sem nú er
í íslenskum stjórnmálum. (Skáletrun mín)
Margt er áhugavert í þessum kafla sem kallar á frekari greiningu. Hér
ætla ég einkum að staldra við þá staðhæfingu sem sett er fram sem
staðreynd að „raunveruleg lýðræðisleg umræða [hafi] aldrei farið fram
hér á landi“ um stjórnskipunina. Krafan um lýðræðislega umræðu er
sett hér fram sem megintilefni að endurskoðun stjórnarskrárinnar á
okkar tímum. Því er eðlilegt að spyrja hvað við sé átt með „lýðræðislegri
umræðu“ og hvort sú fullyrðing að hún hafi aldrei farið fram hér á landi
um þetta efni eigi við rök að styðjast.
Líklega geta flest okkar verið sammála því að umræðan um málefni
stjórnarskrárinnar hefði að ósekju mátt vera meiri í gegnum tíðina. Fæst
okkar hafa til að mynda kynnst efni hennar eða tekið þátt í umræðum
um hana í skipulegu námi í grunn- eða framhaldsskóla. Enda kom skýrt
fram á þjóðfundi sem haldinn var árið 2010 ríkur áhugi meðal þátt-
takenda að fólkið í landinu væri upplýst um inntak stjórnarskrárinnar
og lögð áhersla á að hún væri kynnt í skólum landsins.3
Þá kann sú staðreynd að samkvæmt núgildandi stjórnarskrá þurfa
breytingar á stjórnarskránni ekki að fara í sérstaka þjóðaratkvæða-
greiðslu hafa leitt til þess að ekki hafi orðið alvöru umræða í þau skipti
sem mikilvægar breytingar hafa verið gerðar á stjórnarskránni í gegnum
tíðina. Eins og málum er háttað verða breytingar hluti af umræðu fyrir
alþingiskosningar og undir hælinn lagt hvort þær veki mesta athygli
í þeirri umræðu. Þessi tilhögun kann jafnframt að eiga sinn þátt í að
fjarlægja almenning frá stjórnarskránni og umræðu um breytingar á
henni.
Loks má velta því fyrir sér hvort skortur á lýðræðislegri umræðu um
þessi mál eigi sér rót í almennu áhugaleysi um sameiginleg mál okkar.
Páll Skúlason prófessor hefur haldið því fram að við Íslendingar höfum
ekki lagt næga rækt við ríkið eins og hann hefur orðað það.4 Þar á hann