Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Page 17

H v e r j u r e i d d u s t g o ð i n ?
TMM 2012 · 2 17
að helgisiðum til þess að stökkva þeim á braut. En þó að Snorri hafi verið
goði og þar með gegnt stöðu sem hafði væntanlega eins konar trúarhlutverk
í heiðnum sið er raunar hvergi getið um raunverulega trú hans í Eyrbyggja
sögu, eða Brennu­Njáls sögu eða Kristni sögu. Orð hans og gjörðir eru jafn
mikilli móðu hulin og þær annarsheimsvættir sem hann glímir við á Fróðá.
Þeir sem hlýddu á Eyrbyggja sögu á 13. og 14. öld komust að lokum að því
hvernig Fróðárundrum lauk en þeir eru aldrei upplýstir nákvæmlega hvað
veldur þeim eða nákvæmlega hvers eðlis þau eru. Eins kemur aldrei fram
hvort draugarnir tveir sem Snorri nefnir til í bardaganum á alþingi séu
almennt taldir á sveimi á Þingvöllum á sögutímanum eða hvers vegna Snorri
eignar þeim þrengslin sem hann veldur sjálfur. Undrin eru og verða undur.
Það er full ástæða til að taka til rækilegrar skoðunar þær yfirborðslegu
andstæður sem finna má í hegðun eins miðaldagoða sem talinn hefur verið
jarðbundinn og íhugull skynsemdarmaður sem skilur náttúrulögmál en er
samt boðinn og búinn að taka þátt í að særa burtu illa anda og drauga og
nefnir án þess að hika til óvættir sem þátttakendur í bardaga á alþingi þegar
það þjónar málstað hans. Þó er mikilvægt að hafa í huga að þegar kemur að
hinu yfirnáttúrlega er ekki endilega við því að búast að miðaldamaðurinn sé
samkvæmur sjálfum sér eða að gjörðir hans verði endilega skildar til fulls.
*
Í glímu okkar nútímafræðimanna við hið yfirnáttúrulega myndaðist snemma
sú hefð að flokka það á mjög svipaðan hátt og náttúrufræðingar flokka
lífverur. Þetta má glöggt sjá í Íslenskum þjóðsögum og æfintýrum Jóns
Árnasonar sem öðrum bókum fremur hefur mótað viðhorf okkar íslenskra
20. og 21. aldar manna til yfirnáttúrulegra afla og vætta. Það merka rit kom
fyrst út í Leipzig árið 1862 og var tileinkað sjálfum Jakob Grimm, einum
merkasta málfræðingi og þjóðfræðingi 19. aldar. Þó að safnið væri ættað
frá Jóni Árnasyni bjó hann textann ekki til prentunar og formálann ritaði
Guðbrandur Vigfússon en flokkunarkerfið sem notað var við niðurskipan
efnis var frá þýska fræðimanninum Konrad Maurer. Fyrstu flokkarnir þrír
eru goðfræðisögur (sem flestar eru álfa­ eða tröllasögur), draugasögur og
galdrasögur.
Það er vitaskuld óhjákvæmilegt í prentaðri bók að skipa efninu niður
og til þess þarf kerfi en smám saman öðlast kerfið eigið líf og sú hugmynd
tekur að myndast að yfirnáttúrulegar verur verði flokkaðar jafn eðlilega og
lífverurnar í ríki náttúrunnar og þannig geti sögur ýmist verið tröllasaga,
draugasaga og galdrasaga en aldrei allt þetta. Þessi hugmyndafræði er inn­
blásin úr náttúrufræði 18. og 19. aldar og flokkunarmenn eins og Maurer
eru á sinn hátt arftakar náttúruvísindamanna eins og Carls Linné Upp­
salagoða sem bjó til flokkunarkerfi dýrafræðinnar þar sem hvert dýr er
sinnar tegundar. Í hinu vísindalega hugsanakerfi hlýtur hver yfirnáttúruleg