Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Síða 21

H v e r j u r e i d d u s t g o ð i n ?
TMM 2012 · 2 21
segir söguna, heyri fortíðinni til en sé óviðeigandi í nútíðinni. Einnig er
greinilegt að forneskja og kristni eru sannar andstæður. Þó að heiðnir siðir
og hindurvitni lifi samtíða kristninni er þeirri rétta staður í fortíðinni, meðal
heiðinna forfeðra.
Þótt fátíð séu í Eyrbyggja sögu eru galdrar og fjölkynngi tíðustu hugtökin
í norrænum fornritum um þær athafnir sem einnig má kalla tröllskap og
forneskju. Galdrar eru heldur hlutlausara orð en hin og virðist eiga sér upp­
haf í sjálfri helgiathöfninni og þeim hljóðum sem þar eru kveðin – „galdra
þú mér gal“, segir í Grógaldri, og í Laxdæla sögu „kveða“ Kotkell og Gríma
fræði sín „en það voru galdrar“ og eins má sjá þessa merkingu orðsins í
orustukenningunni um orðið (en í slíkum kenningum fara gjarnan saman
vopn sem pars pro toto og síðan hávaði, sverða dynur). Í sögunum má sjá
dæmi um að hugtakið galdur sé notað sem samheiti og hliðstætt við forn-
eskju og fjölkynngi og stöku sinnum fara saman „galdrar og gerningar“
sem er þó fremur sjaldgæft orð í þessari merkingu (við þekkjum það helst
um veður sem talið er sent af galdramönnum og öðrum tröllum) en tengist
greinilega því hvernig hinir fjölkunnugu menn móta heiminn og nátt­
úrulögmálin að eigin vild með kynstrum sínum og kukli (svo að ég grípi til
enn fleiri miðaldaorða um galdur sem ekki gefst þó tími til að ræða nánar
að þessu sinni). Þó að orðið fjölkynngi komi eins og áður sagði ekki fyrir í
Eyrbyggja sögu er hin vísa Geirríður „margkunnig“ (enda líka kölluð tröll í
sögunni) og það orð hefur augljóslega svipaða merkingarauka sem raunar
tengjast grundvallarmerkingu orðsins; þetta orð vísar ekki til aldurs þekk­
ingarinnar heldur umfangs hennar. Þegar fjölkynngin er numin er sóst
eftir þekkingu, visku og lærdómi sem er umfram það eða handan þess
sem venjuleg manneskja ræður við. Enda kemur víða fram í sögunum að
fjölkynngi sé kennd, bæði af yfirnáttúrulegum verum og manneskjum sem
virðast vera af sömu tegund og við hin en ráða þó yfir galdri og eru að því
leyti óvættir eða yfirnáttúrulegar verur. Samt er enginn vafi á að þekking sú
hin eftirsótta er ill, saman fara „illska og fjölkynngi“, „eitur og fjölkynngi“,
„grimmd og fjölkynngi“ og þessi þekking er heiðin í eðli sínu líka; orðið er
notað um Óðin og visku hans í Heimskringlu þar sem hann fremur seið en
þeirri fjölkynngi, er framið er, fylgir svo mikil ergi að eigi þótti karlmönnum
skammlaust við að fara og var gyðjunum kennd sú íþrótt. Notkun orðsins í
norrænum heimildum sýnir einnig ótvírætt að þekking kennd við fjölkynngi
er ekki aðeins mikil þekking heldur þarf hún að vera yfirnáttúrulegs eðlis,
sambærileg við galdur, gerninga, kúnstir og kuklaraskap, orð sem gjarnan
koma fyrir í nálægð við fjölkynngina.
Áður var minnst á frasann „ekki einhamur“ Hann er lykilatriði þegar
kemur að hinu yfirnáttúrulega. Í göldrum, fjölkynngi og tröllskap virðast
verða einhvers konar hamskipti eins og Strömbäck lýsti í ritgerð sinni
um seiðinn. Seiðinn er þó ekki hægt að aðgreina frá göldum og fjölkynngi
almennt því að oft eru þessi orð (og tröllskapurinn líka) eins konar samheiti