Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Page 40

S t e i n u n n I n g a Ó t t a r s d ó t t i r
40 TMM 2013 · 1
náðst né fundizt rekin á þurru landi eftir umbrot í ánum o.þvl. Eiga menn að
skella skollaeyrum við öllu slíku sem heilaspuna og hjátrúargrillum?“ (184).
Sveinn á erfitt með að koma sam an vísindalegri heimsmynd sem honum
var kynnt í háskóla og þeirri náttúrudulhyggju og þjóðtrú sem hann þekkti úr
uppvextinum. Fleiri upp lýsingarmenn stóðu frammi fyrir svipuðum vanda.
Saga myndunar hafs og landa var mönnum til dæmis óljós á þessum tíma og
Sveinn telur að Ísland hafi myndast við náttúruhamfarir stuttu eftir að Guð
lauk við að skapa heiminn. „Hvort mun náttúran eigi í þessu sem öllu öðru
hafa ákveðin, órjúfanleg takmörk, sem hún hefur öðlazt fyrir ævalöngu, ef
til vill skömmu eftir að almættið skildi þurrlendið frá votlendinu?“ (Sveinn
Pálsson, 1983:429). Sveinn taldi, eins og aðrir menntaðir menn tíðarinnar,
að allt væri meira eða minna runnið undan rifjum herra sköpunarverksins.
Sú hug mynd er í anda píetismans, ríkjandi guðfræðistefnu á tímum upp-
lýsingarinnar, en samkvæmt henni setti guð veröldinni forðum lögmál og
þaðan í frá bar manninum að sjá um að allt gengi sinn vanagang. Almættið
trónaði efst í skipulagi heimsins. Vísindin og maðurinn voru undirsátar
þess og höfðu það hlutverk að skýra heiminn og túlka hann út frá Guði og
kennisetningum kirkjunnar. Sveinn áleit líkt og aðrir vísindamenn þessa
tíma að náttúran væri gerð af Guði fyrir manninn og að rannsóknir á til
dæmis myndunarsögu jarðar og fræðaiðkanir ýmsar næðu aðeins til þess
veruleika sem skynsemin gæti kannað. Þegar henni sleppti tók opinberunin
við, hið óútskýranlega var á umráðasvæði Guðs.
Sveinn lítur svo á að Guð hafi líf hans í hendi sér, örlög hans séu ráðin og
hann geti ekki rönd við reist. Þetta viðhorf birtist vel í sjálfsævisögu hans. Um
það leyti sem hún er rituð stígur manneskjan fram sem sjálfráð skynsemis-
vera í bókmenntum og sálarlífi. Michel Foucault hefur fjallað um hvernig
sjálfs veran verður til (Eiríkur Guðmundsson, 1998). Fyrir upplýsinguna
ríkti ósjálfræði í huga fólks, menn höfnuðu sjálfinu og hlýddu yfirboðurum
sínum, sættu sig við vald og skelltu skuldinni á aðra ef ekki rættist úr. Síðan
fór að örla á nútímalegu viðhorfi eða viðleitni til að nota hyggjuvitið í anda
upplýsingarinnar, sbr. kjörorð hennar: Sapere Aude! Einhvers konar sjálfs-
vitund kom til sögu, einhver óljós vissa um sérstöðu og siðferðilega valkosti.
Samtíminn, einstaklingurinn sjálfur, lífshlaup hans og örlög hlutu smátt og
smátt sess sem verðugt viðfangsefni bókmennta. Ekki gripu íslenskir upp-
lýsingarmenn þetta beinlínis á lofti. Fram kemur víða í bréfum, sjálfsævi- og
ferðasögum upplýsingarmanna að þeir eru heldur svartsýnir, uppburðar-
lausir, taka hvorki af skarið né bera ábyrgð á eigin lífi. Sjálfsveran er bæld og
beitir ekki hyggjuviti sínu, hún er þolandi en ekki gerandi. Þetta má glöggt
sjá í sjálfsævisögu Sveins.
Sveinn ritaði sjálfsævisögu sína síðasta árið sem hann lifði, 78 ára gamall.
Hún er ófullgerð og rituð í tímaröð en hann var kominn að árinu 1828 þegar
yfir lauk. Hann náði ekki að skrifa neitt fallegt um eiginkonu sína, Þórunni
Bjarnadóttur Pálssonar. Hún andaðist 11. apríl 1836 úr því sem Sveinn nefnir