Tímarit Máls og menningar - 01.09.2015, Page 106

G u ð m u n d u r S . B r y n j ó l f s s o n
106 TMM 2015 · 3
sér: „Og þannig fara stöðugt um hina veglausu landslagslausu auðn tveir
menn á tilgangslausri ferð: þú og líf þitt.“7 Í grein sinni „Heimurinn er alltaf
einn“ strýkst Sigurður Pálsson hárfínt framhjá þeirri tvíhyggjuhugmynd
sem hér verður haldið á lofti:
Það er ekki endilega trúartilfinning sem ég finn hjá Thor; miklu fremur tilfinning
fyrir ótrúlegum möguleikum mannsins til sköpunar og eyðingar og einnig til-
finning fyrir fögnuðinum að meta dýrð hlutanna, njóta helgi þeirra; uppgötva helgi
augnabliksins sem er eilífð á sama hátt og dropinn er líka úthaf.8
Ég kalla þetta tvíhyggju og ég finn nákvæmlega það sem Sigurður finnur
„ekki endilega“. Hér er trúartilfinning sem er að vísu óræð en fær ekki dulist
vegna þess að tveggja heima kraftur fylgir Thor – hversu oft var ekki sagt um
hann að hann væri ekki maður einhamur, eða eitthvað í þá áttina?
Í vestrænni hefð er eðlilegast að leita upphafs tvíhyggjuhugmynda í heim-
speki Platons. Þar er annarsvegar hinn sjáanlegi og áþreifanlegi heimur þess
sem er efnislegt, veraldlegt og breytingum háð, sá heimur sem maðurinn
nemur í lífi sínu. Hinsvegar er hinn ósýnilegi heimur, hinn óáþreifanlegi
heimur frummyndanna sem eru handan rúms og tíma, eilífar og óum-
breytanlegar. Sjálf mannskepnan lýtur sjálf þessu tveggja heima lögmáli,
hluti hennar er sýnilegur en annar ósýnilegur hluti lúrir undir og sést ekki,
en hugur okkar getur öðlast um hann vitund.9
Heimspeki Platons þróaðist með tímanum í tvær áttir, annars vegar í
þá sem kennd hefur verið við Gömlu akademíuna og hins vegar í átt til
efahyggju.10 Hér er rétt að gefa gaum Gömlu akademíunni. Þær pælingar
vörðuðu leiðina í átt að nýplatonisma eins og þann sem Plótínos11 stóð fyrir
og ýmum gnóstísk-kristnum trúarhópum. Plótínos var ekki kristinn maður
en ýmislegt í kenningum hans minnir samt á kristni og sú dulhyggja sem
hann boðaði verður að teljast klassísk.12
Bent hefur verið á að margir aðrir hugsuðir síðari alda hafi leitað í þessa
heiðnu arfleifð síðfornaldar. Þannig var Plótínos næsta óþekktur þangað
til Marsilino Ficino þýddi verk hans Enneas á latínu undir lok 15. aldar.13
En Ficino var einmitt lærimeistari Giovanni Pico della Mirandola og því er
mikilvægt að geta hans hér.
Einkenni á gnóstík eins og hún birtist í árdögum kristni er afgerandi
tvíhyggja.14 Skörp skil eru á milli hins efnislega og þess andlega í heims-
myndinni. Hið efnislega er samkvæmt þessum skilningi illt; heimurinn er
illur staður.15 Einn sameiginlegur lykill er þó að þessum gjörólíku sviðum –
því andlega og hinu efnislega – en það er þekkingin: „Samkvæmt gnóstískum
kenningum var Kristur mannkynsfræðari, sem gat veitt mönnum gnósis
eða þekkingu um hag sinn og um leiðina til lausnar.“16 Og sökum þess að á
báðum sviðum búa möguleikar til að þekkja hinn æðsta Guð þá á maðurinn
þess einnig kost. Í þeirri þekkingu felst endurlausn mannsins – maðurinn
þarf að öðlast þekkingu og hana getur Kristur veitt.