Tímarit Máls og menningar - 01.09.2015, Page 107

„ H a g i ð y ð u r a ð h æ t t i f ö r u m a n n a“
TMM 2015 · 3 107
Heimurinn er í augum gnóstíkera afsprengi – ef ekki holdtekja – þekk-
ingarleysis enda skapaður í fávisku og afhjúpar þannig óupplýst og ofbeldis-
fullt afl. Skeytingarleysi þessa afls er sá andi sem ríkir í heiminum en hvorki
skilningur né kærleikur. Lögmál heimsins eru því knúin af þessu afli en ekki
guðdómlegri visku. Heimurinn markast því hið ytra af afli en innri gerð
hans er fáfræði.17
Því hefur verið haldið fram að Blaise Pascal hafi á 17. öld fyrstur orðað
hugmyndina um einsemd mannsins í alheimi í verki sínu Pensées: „Varpað
út í takmarkalausan óendanleika alheimsins sem ég er grunlaus um, þar sem
ég þekki mig ekki, sem ekki þekkir mig. Ég er hræddur.“18 Löngu síðar berg-
málar Heidegger þessi orð á 20. öld í „Geworfenheit, „að hafa verið kastað“
sem fyrir honum er grundvallareðli Dasein, eigin upplifunar tilverunnar.
Hugtakið er, að því ég fæ best séð, upphaflega gnostískt. Í skrifum gnóstíkera
er þessi hugsun gegnumgangandi: lífinu hefur verið varpað inn í heiminn,
ljósinu í myrkrið, sálinni í líkamann.“19
Í ljósi þess sem hér hefur verið rakið er fyrrgreindur texti Thors um Rem-
brandtsmyndina afar athyglisverður, þegar hann ræðir um „manneskjuna
sem guð sendi út í heiminn til að ganga um vegina, brjótast móti veðrunum
og finna skjól í skúta, hvílast og hugsa um veðrið og finna kyrrðina, lifa og
deyja með fögnuði og sársauka, deyja.“
Hver er hún þessi manneskja sem send er út í heiminn? Beinast liggur við
að líta svo á að hér sé verið að tala um manninn, mannkynið. En af því að
Guð er sérstaklega nefndur til sögunnar og af því að við tilheyrum hinum
kristna menningarheimi þá er hér líka undirliggjandi hugmyndin um Jesú
Krist.
Í þeirri gnóstísku tvíhyggju sem var lýst hér að framan var mikilvægasti
útgangspunkturinn sá að heimurinn væri illur staður; hið efnislega væri í
eðli sínu vont. Mennskan er barátta í óvinveittum heimi. Orðið – eða tungu-
málið, textinn í tilfelli rithöfundar – er baráttutækið sem maðurinn hefur og
það vopn er honum lagt í hendur af Guði. Þessi afstaða er greinileg hjá bæði
Walter Benjamin og Heidegger. Frammi fyrir Rembrandt og þeirri fegurð
sem Thor skynjar í verkum hans verður hann orðlaus: „Ég veit ekki hvernig
ég á að tala um þessar myndir“, segir hann.
Hugmyndin um manneskjuna sem kastað er út í heiminn greinist í tvær
áttir – önnur er sú sem lauslega var reifuð hér að framan og tengd Heidegger;
hin fellur afar nálægt hugmyndum Walters Benjamin um tungumálið og
tengingar hans þar að lútandi við Guð.
Frammi fyrir verkum Rembrandts verður Thor orða vant. Hann horfir og
skynjar eitthvað sem er samansett úr andstæðum og honum finnst sem hann
nemi heildina, „kjarnann og hismið“ í fegurðinni. Fegurð sem er öllu æðri
leiðir hann á vit guðdómsins og hann hugleiðir mennskuna í örfáum orðum,
einsemd hennar, kyrrðina eða þögnina (the deep stillness) sem hann er sjálfur
ofurseldur því hann fær ekki komið upp orði, fögnuðinn og sársaukann sem