Tímarit Máls og menningar - 01.09.2015, Blaðsíða 141

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2015 · 3 141
sviðið skömmu fyrir miðja bókina.
Honum er fátt mannlegt óviðkomandi
og umvandanir hans í garð samtímans
setja sterkan svip á textann allan. Fasta-
gestur er svo yfirlýsingaglaður og retor-
ískur að virkni hans í sögunni hefur í
besta falli tilviljanakennd tengsl við
framvinduna. Fyrir vikið liggur hann
sterklega undir grun um að vera eins
konar alter-egó höfundarins sjálfs og ef
sú tilgáta á við rök að styðjast mætti
túlka hina óvenjulegu nafngift í því ljósi
– er höfundurinn ekki hinn óhjákvæmi-
legi fastagestur eigin verka?6 Fastagestur
á margt sameiginlegt með Bernharði og
lífssýn þeirra er að ýmsu leyti sambæri-
leg en þegar kemur að tengslum lands-
lags og tungumáls greinir þá á um
grundvallaratriði. Örnefni, helsta hugð-
arefni Bernharðs, eru til þess fallin að
takmarka tilvist náttúrunnar að mati
Fastagests, þau njörva merkingu hennar
niður og eru rækilega tengd gróða-
hyggju. Þess vegna hafnar hann þeim
skilyrðislaust: „Landslag yrði mikils
virði ef það héti ekki neitt, þannig ætti
það að vera, annars er það svo ógeðfellt
að tala um virði landslags að það er
aðeins á færi skálda og stjórnmála-
manna …“ (177).
Vanþóknun Fastagests á nútímanum
er tempruð með takmarkalausri aðdáun
hans á Öræfingum sem á sér ýmsar
birtingarmyndir. Sjálfur dvaldist hann í
Öræfasveit á unglingsárum (209–222)
en á sjálfur ekki ættir að rekja þangað,
og þótt vegalengdin frá miðbæjarbarn-
um Sirkus og austur í Skaftafell sé
margfalt lengri en leiðin frá Rauðsmýri
til Sumarhúsa er ekkert vafasamt við
þessa fjarlægu upphafningu sveitarinnar
eins og hún birtist okkur í ræðum
Fastagests, hvorki óeðlilegir hagsmunir
né sjálfsblekking. Fastagestur álítur
Kidda vin sinn lifandi fulltrúa hefðar
sem teygir sig allt aftur til Eggerts
Ólafssonar (212–214) og þessi fölskva-
lausa og einóða tignun upprunaleikans í
huga Fastagests er einn sterkasti þáttur-
inn í kómík sögunnar. Hinn ógnarlangi
sjálfsmorða-annáll er sömuleiðis lagður
honum í munn. Öll saga sveitarinnar er
Fastagesti sem opin bók og raunar er
það hann en ekki Bernharður sem er til
frásagnar um voðaverkin á Skeiðarár-
sandi (258–267). Þar með tekst honum
að skrifa Bernharð inn í sögu sveitar-
innar, tengja saman nútíð og fortíð.
Heimsslitakenndin sem blundar alls
staðar undir í Öræfum gefur náttúrulýs-
ingum sögunnar allsérstæðan blæ. Stóra
goðsögnin að baki atburðarásinni er
eldgosið 1362 sem eyddi byggðinni í
Héraði og fletti örnefnunum af landinu.
Hér má aftur vitna til orða Sigurðar
Nordals frá 1927: „Það er ekki furða, þó
að einhverjum yrði að spyrja: er nokk-
urt vit í að vera að byggja slíka sveit, þar
sem yfirvofandi tortíming bætist ofan á
sífelldar mannraunir, erfiðleika og ein-
angrun?“7 Í Öræfum er þessi möguleiki
leiddur út í síðasta kaflanum, hin
sífelldlega yfirvofandi tortíming verður
að veruleika, gamli heimurinn líður
undir lok og nýr tekur við, landið skiptir
um nafn og Öræfi verða aftur að Héraði.
Við sögulok standa eftir ótal spurningar
um samband mannlífs, landslags,
byggðar og tungumáls. Öræfi Ófeigs
Sigurðssonar er heillandi í öllum sínum
þversagnakennda glundroða – saga um
leit að hinu rökrétta í heimi þar sem
ekkert er einfalt.
Tilvísanir
1 Ófeigur Sigurðsson, Öræfi (Reykjavík: Mál
og menning, 2014), 54. Hér eftir verður vísað
til bókarinnar með blaðsíðutali innan sviga í
meginmáli.
2 Illugi Jökulsson, „Hryllingurinn á sand-
inum“, Ísland í aldanna rás 1976–2000
(Reykjavík: JPV útgáfa 2002), 108–111.
3 Sú hugmynd að persónuleiki þjóða eða ann-