Tímarit Máls og menningar - 01.09.2017, Síða 38

H a l l d ó r G u ð m u n d s s o n
38 TMM 2017 · 3
Flestir hafa hins vegar gleymt nöfnunum á þeim búðum þar sem nánast allir
voru myrtir: Treblinka, Chelmno, Sobibor, Belzec. Langflestir gyðinganna
sem teknir voru af lífi í þessum búðum voru pólskir; þeir þýsku gyðingar
sem voru vitni að valdatöku Hitlers 1933 dóu flestir af eðlilegum orsökum.
Morðin á 165 þúsund þýskum gyðingum voru hrikalegur glæpur, segir
Snyder, en aðeins lítið brot af harmleik evrópskra gyðinga. Hann hefur
stundum verið gagnrýndur fyrir að leggja of mikla áherslu á afdrif Austur-
Evrópu í lýsingu sinni á helförinni og stríðinu, en hver sá sem dregur fram
í dagsljósið örlög gleymdra fórnarlamba á rétt á hlutdrægni, því hann er að
rétta hlut þess fólks sem ekki hefur átt sér málsvara.
Snyder minnir okkur jafnframt á að tæpur helmingur þessara fjórtán
milljóna var látinn svelta í hel. Fyrst í hungursneyðinni skelfilegu í Úkraínu
1933 sem sovésk stjórnvöld báru ábyrgð á. Síðar lét Hitler milljónir sovéskra
stríðsfanga deyja úr hungri, auk þess að láta skjóta þá sem töldust pólitískir
andstæðingar; fjöldi manns svalt í hel í umsátri Þjóðverja um Leníngrad.
Snyder telst svo til að meira en þriðjungur þessara fjórtan milljóna mannslífa
skrifist á reikning Stalíns. Hann var miklu afkastameiri en Hitler á fyrri hluta
tímabilsins; á eftir hungursneyðinni í Úkraínu fylgdu hreinsanirnar miklu,
sem náðu hámarki árin 1937–1938 þar sem 750 þúsund manns voru skotnir
(Halldór Laxness dvaldi þann vetur í Moskvu og mælti stjórnvöldum bót,
sem kunnugt er, rétt eins og hann þóttist ekki sjá hungursneyðina í Úkraínu
þegar hann fór þar um í sovésku boði fimm árum áður). Fjöldamorð Hitlers
hófust með seinni heimsstyrjöldinni, en þá varð hann líka helmingi afkasta-
meiri en Stalín á mun skemmri tíma, vilji menn fara í samanburðarfræði
óhugnaðarins.
Bókin Blóðakrar er ekki síst áhrifamikil þar sem höfundur lýsir aðstöðu
óbreyttra íbúa þessara landa, þar sem Sovétmenn og Þjóðverjar leystu hvorir
aðra af í svívirðilegu hernámi, jafnvel hvað eftir annað: „Vegna þessa tvöfalda
hernáms, fyrst sovésks og síðan þýsks, varð reynsla íbúa þessara landa enn
flóknari og hættulegri. Einfalt hernám getur klofið samfélag í margar kyn-
slóðir; tvöfalt hernám er enn sársaukafyllra og veldur enn meiri sundrung.
Því fylgir áhætta og freistni sem menn kynntust ekki á Vesturlöndum. Þótt
einn erlendur valdhafi hyrfi á brott boðaði það ekkert annað en komu annars.
Þegar hernámsliðið hafði sig á burt fór fólk ekki að búa sig undir frið heldur
næsta hernám. Íbúarnir urðu að takast á við afleiðingar þeirrar afstöðu sem
þeir höfðu tekið til fyrra hernámsliðsins þegar hið síðara kom. Þeir urðu að
taka ákvarðanir búandi við hernám annars aðilans með væntanlegt hernám
hins aðilans í huga. Breytingarnar höfðu mismunandi þýðingu fyrir mis-
munandi hópa. Litháar gátu til dæmis upplifað brotthvarf sovéska hersins
1941 sem frelsun: gyðingum var lífsins ómögulegt að líta svo á.“ (bls. 190,
þýð ing mín úr bókinni um Mamúsku).
Það er ekki hægt að lá manni sem hefur rannsakað sögu þessa svæðis jafn
rækilega og Timothy Snyder að vera afar afar krítískur á stjórnarfar og fram-