Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Page 20

getur stafað, eða réttara sagt, af sjálfstæði sæ-
borgarinnar. Því sæborgin, sköpun mannsins,
er aldrei fyllilega undir hans stjórn, skaparinn á
það alltaf á hættu að sæborgin brjótist undan
valdi hans, hafni því hlutverki sem henni er ætl-
að og öðlist sjálfstæði - sem endar reyndar oft
á því að sæborginni er eytt. Að auki er sagan af
góleminu annað dæmi um yfirburði sæborgar-
innar, allavega hvað varðar styrkleik, því gólem-
ið er ósigranlegt, og það er einungis með klækj-
um sem tekst að þurrka út letrið af enni þess
og yfirbuga það.
Sköpun gólemsins er goðsöguleg og yfir-
náttúruleg, líkt og sköpun Galateu. Bæði
gólemið og Galatea eru dæmi um sæborgina
sem goðsögu, þarsem guðlegum lífsanda er
blásið í dautt efni. í báðum tilfellum er um að
ræða jarðbundin efni, stein eða leir sem mótað-
ur er í mannlegt form. Hvorugt þeirra hjúa ber
með sér miklar tilvísanir til tækni, en þó ber
þess að geta að samkvæmt goðsögunni er
gólemið gert á sama tíma og klukkuverk ýmis-
konar voru að slá í gegn við hirð Rúdolfs keis-
ara. Það er vitað að hann var mikill áhugamað-
ur um gullgerðarlist og hafði um sig hirð gull-
gerðarmanna, sem hann réð í von um að fanga
ódauðleikaelíxír þann sem í gullgerðarsteinin-
um átti að búa.12 Gólemið ber einmitt með sér
ákveðinn undirtón ódauðleika, sem síðan átti
eftir að loða við sæborgina, og hefur kannski
sérstaklega orðið viðvarandi í nútímalíftækni
sem gengur út á það að lengja líf manna með
því að bæta heilsu þeirra á nokkuð varanlegan
hátt.
Þriðja varðan á leið sæborgarinnar í gegnum
tímann er saga E.T.A. Hoffmans, „Der Sand-
mann" frá árinu 1816. Sagan er líklega frægust
fyrir það að vera meginuppspretta kenningar
Freuds frá 1919 um ókennileikann eða „Das
Unheimliche", þótt þar væri reyndar ekki mikið
komið inn á sæborgsk einkenni.'3 Sagan segir
frá Nathaniel sem missir föður sinn ungur með
voveiflegum hætti. Hann er í námi og einn góð-
an veðurdag kemur hann auga á unga og fagra
stúlku, Ólympíu sem hann fellir strax hug til.
Stúlkan reynist dóttir prófessors hans, og í boði
sem haldið er fyrir nemendur nær Nathaniel að
kynnast stúlkunni og dansar við hana heilt
kvöld. Honum finnst hún kannski hvorki sér-
lega lífleg né málglöð, en hann lætur það ekki
trufla sig og er heltekinn af ást. En svo kemst
hann að því að stúlkan er bara dúkka, vélbrúða,
búin til af prófessornum og Coppola, mannin-
um sem átti hlut að dauða föður hans og við þá
uppgötvun missir hann vitið. Eins og Ijóst má
vera eru ákveðin líkindi með goðsögunni um
Galateu og sögunni af Ólympíu, en báðar eru
þær lífgaðar vegna ástar karla, sem álíta þær
fyrirmyndir annarra kvenna.
Augu eru lykilatriði í sögunni, en sem barn
óttaðist Nathaniel mjög að Coppola myndi taka
úr honum augun. Þegar í Ijós kemur að
Ólympía er dúkka birtist lífleysi hennar meðal
annars í því að Nathaniel finnur augu hennar
rúllandi á gólfinu. Auk þess verður Ijóst að það
eru augu Nathaniels, eða réttara sagt, augna-
ráð hans, aðdáunaraugu eða gláp, á Ólympíu
sem hefur lífgað hana við. Hér er á ferðinni
einskonar samsett sköpun, bæði praktísk
þarsem Ólympía er hreint klukkuverk, vélbrúða
eða 'automaton', og mystísk eða yfirnáttúruleg
þarsem það er augnaráð Nathaniels sem lífgar
hana endanlega. Þrátt fyrir að sæborgin hafi
orðið æ tæknilegri eftir því sem líður á sögu
hennar, þá er oft að finna ákveðna undirtóna
mystíkur, galdra eða kabbalah í sögum af sköp-
un hennar: Frankenstein sem skóp skrýmsl í
samnefndri skáldsögu hefur til að mynda les-
ið verk gullgerðarmanna og galdraspekinga
sextándu aldar, og sömuleiðis er tilraunastofa
vélmennaskaparans Rotwangs í Metropolis út-
bíuð í kabbalískum táknum. í nýlegri sæ-
berpönk-mynd, The Lawnmover Man (Brett
Leonard 1992), segir frá þroskaheftum manni
sem er gerður að ofvita með hjálp sæber-
netískrar tækni. Þegar hann er fyrst sendur í
'þjálfun' eða 'innspýtingu’ í hjáveruleikaheimi
sér hann fyrir sér fjölda kabbalískra tákna.
Það er þessi magíski þáttur sem Freud gerir
að umræðuefni í grein sinni, en hann bendir á
hvernig við upplifum heiminn sem lifandi ('ani-
mism') þegar við erum börn. Því álítum við að
leikföng okkar, t.d. dúkkur, séu lifandi. Þetta
finnst okkur eðlilegt á þeim tíma og síðan vöx-
um við upp úr þessu, og uppgötvum muninn á
dauðu efni og lifandi. Hið ókennilega birtist því
þegar við hittum raunverulega fyrir lifandi
dúkku, því hún rifjar upp þetta tímabil kunnug-
leika. En af því sá tími og upplifun eru liðin og
við höfum sagt skilið við þetta tvennt birtist vél-
brúðan okkur sem ókennileg. Þessa kenningu
mætti heimfæra upp á sæborgina yfirleitt, því
fólki finnst almennt fremur ókennilegt að sjá
gerviveru af einhverju tagi hreyfa sig og tala, og
því „eðlilegri" sem veran er, því ókennilegri
verður upplifunin. Dæmi um þetta eru vax-
brúðusöfn, en þar upplifa gestir oft tilfinningu
ókennileika. Þrátt fyrir að við ættum að vera
orðin vön vélbrúðum af ýmsu tagi, kannski sér-
staklega (leikföngum, geta sæborgir enn vald-
ið sterkum viðbrögðum.14
Eins og áður sagði er Ólympía fyrst og
fremst vélbrúða. Vélbrúður eru meðal for-
mæðra sæborgarinnar, en þær urðu mjög vin-
sælar á 18. öld. Vélbrúður þessar gengu fyrir
klukkuverki og voru meðal þeirra tækniundra
sem mörkuðu upphaf iðnbyltingar með tilheyr-
andi auknum áhuga á tækni.15 Áhuginn á vél-
brúðunum var partur af auknum áhuga á mann-
inum og líkamsbyggingu hans, sem greip um
sig á tímum endurreisnar og hélt áfram inn f
upplýsinguna.16 í yfirlýsingu sinni fyrir sæborgir
tekur Donna Haraway dæmi af vélbrúðunni
sem einni birtingarmynd sæborgarinnar en hún
segir að sæborgin verði til við truflun og skörun
landamæra af tvennum toga: 1) milli dýra (eða