Tímarit Máls og menningar - 01.06.2003, Síða 26

Bjarni Þorsteinsson
Svo ólíkt en samt eins
Um tilgátur framtíðarfræðinga um framtíð sem nú er nútíð
I lok níunda áratugar síðustu aldar stundaði sá
sem þetta ritar nám í svokallaðri humanistisk
informatik, eða hugvísindalegum tölvu- og upp-
lýsingafræðum við Kaupmannahafnarháskóla.
Þetta var stutt nám, ætlað þeim sem lokið
höfðu eða voru langt komnir með nám í hefð-
bundnari hugvísindum. Það er undarlegt til
þess að hugsa að fyrir aðeins um 13 árum voru
tölvur enn framandi tól fyrir flestum samstúd-
enta minna í Höfn - ekki vegna þess að þar
værí á ferðinni fólk sem þrjóskaðist við að taka
upp nýja siði heldur var tölvuvæðing skóla og
heimila einfaldlega ekki lengra komin þá, alla-
vega ekki í Danmörku. Á íslandi var tölvu-
eign orðin eitthvað almennari, kannski vegna
bullandi góðæris og hinnar mjög svo sterku
nýjungagirni og raftækjaástar landsmanna. í
Hafnarháskóla skar ég mig úr hópnum með því
að eiga tölvu - hafði fest kaup á flaggskipi
Macintosh um þær mundir: Macintosh Plus.
Tölvan kom mér að vísu að takmörkuðum not-
um þegar að því kom að leysa forritunarverk-
efni sem kröfðust PC-véla sem á þeim tíma
höfðu hið ákaflega fráhrindandi DOS-viðmót
sem gerði litla Makkann minn að tækniundri í
augum margra. Makkinn var hinsvegar frábær
til allrar textavinnslu - flestir félaga minna voru
enn að skrifa ritgerðir sínar á ritvél og ég hafði
ári áður skrifað mína lokaritgerð á rafmagnsrit-
vél þar sem hugtökin klippa og líma voru notuð
í sinni eiginlegu merkingu.
Framtíðarfrseði
Þótt námið væri stutt var það margþætt og
heillaðist ég fljótlega af þeim þætti námsins
sem hafði tölvur og samfélag sem viðfangsefni
- kannski vegna þess að þarna var á ferðinni
efni sem tengdist lítillega því sem ég hafði
fengist við áður. Þar kynntist ég hugmyndum
ýmissa framtíðarfræðinga um framtíðarþjóðfé-
lagið sem ég þekkti á þeim tíma eingöngu úr
vísindaskáldsögum.
Framtíðarfræðingar eru sundurleitur hópur
manna úr ólíkum greinum vísinda og fræða
sem hafa valið samfélag framtíðarinnar sem
viðfangsefni. Við lok níunda áratugarins höfðu
margir þeirra vakið athygli fyrir hugmyndir sínar
um framtíðina, t.a.m. Bandaríkjamennirnir Alvin
Toffler og John Naisbitt. Einnig hafði franski
stjórnmálafræðingurinn André Gorz sett fram
spennandi hugmyndir um framtíðarþjóðfélagið
og á Norðurlöndum voru Danirnir Jan Bonke og
Ole Thyssen og Svíinn Leif Drambo áberandi í
umræðunni um hvað biði okkar í framtíðinni. Á
þessum tíma töldu margir að samfélagið væri
að umbreytast úr iðnaðarsamfélagi í upplýs-
ingasamfélag. Mengandi verksmiðjur og fjöldi
starfsmanna við endalaus færibönd voru tákn
iðnaðarsamfélagsins. Tölvan var tákn upplýs-
ingasamfélagsins.
Þó svo tölvutækni væri einn af burðarásun-
um í hugmyndum framtíðarfræðinganna um
samfélag framtíðarinnar voru þær ákaflega ólík-
ar. Það er forvitnilegt að líta um öxl og skoða
hvað þessir sérfræðingar héldu að myndi ger-
ast á komandi árum; sumt af því sem þeir
spáðu hefur engan veginn gengið eftir en ann-
að hefur verið nær því að verða að veruleika.
Engum tókst þó að sjá fyrir hvað gerðist í raun
- enda slíkt ekki á færi annarra en þeirra sem
eru beintengdir æðri máttarvöldum - og margt
af því sem er að verða inngróinn hluti af veru-
leika nútímans höfðu menn ekki fantasíu til að
ímynda sér. Til að veita innsýn í þennan hug-
myndaheim nálægrar fortíðar um framtíðina
mun ég fjalla stuttlega um nokkrar af þessum
hugmyndum. Þessi umfjöllun um hugmyndir
framtíðarfræðinga um framtíðina fyrir tæpum
tveimur áratugum er á engan hátt vísindaleg
eða tæmandi - ég dreg einfaldlega fram nokkr-
ar af þeim ólíku hugmyndum um framtíðina
sem mér fannst spennandi og athyglisverðar á
sínum tíma.
Frelsi frá launavinnu
André Gorz hjó til beggja hliða þegar hann gerði
upp við marxisma og frjálshyggju og allt sem
liggur þar á milli í hinu pólitíska rúmi í bók sinni
Les chemins du Paradis, L'agonie du Capital
sem út kom 1983. Hann benti á að báðar þess-
ar stjórnmálastefnur byggðust á launavinnu
sem mikilvægasta athæfi einstaklingsins. Af-
leiðing af þessum viðhorfum gagnvart launa-
vinnu væri að við merktum okkur sjálf og aðra
eftir atvinnu en ekki mikilvægari þáttum að
hans mati: Smiður kynnir sig sem smið en ekki
frímerkjasafnara eða Picasso-aðdáanda. Gorz
benti á að örtölvubyltingin svokallaða hefði gert
atvinnurekendum kleift að framleiða meira
með minni tilkostnaði og að þörfin fyrir lifandi
vinnuafl færi stöðugt minnkandi. Baráttan fyrir
fullri vinnu handa öllum væri byggð á misskiln-
ingi ef ekki lygi, það væri staðreynd að fram-
tíðin byði ekki upp á fulla vinnu handa öllum
þegnum þjóðfélagsins og að launavinna léki sí-
fellt minna hlutverk í lífi og sjálfsmynd manna.
Til þess að þessi minnkaða þörf fyrir lifandi
vinnuafl kæmi öllum til góða og táknaði ekki at-
vinnuleysi fyrir suma og fulla vinnu fyrir aðra
þyrfti fólk að losna undan oki launavinnunnar. í
stað þess að fá greidd laun fyrir vinnu sína og
þiggja bætur ef engin væri vinnan fengju þegn-
ar í framtíðarþjóðfélagi Gorz greidd laun, borg-
aralaun, sama hvort þeir væru stritandi á vinnu-
markaðnum eður ei - það væru borguð sömu
laun fyrir að vinna og vera frá vinnu. Og að sjálf-
sögðu væru greidd sömu laun fyrir öll störf.
Með aukinni tölvuvæðingu og samdrætti í